Związki wyrazowe z nazwami barw w języku polskim (na materiale frazeografii XX i początku XXI wieku)

Abstract

Przedmiotem badań tejże rozprawy są związki wyrazowe z nazwami barw w języku polskim a zasadniczym celem pracy było uchwycenie ogólnego zasobu owych połączeń i poddanie ich analizie jakościowej. Ocena ta zmierzała w kierunku wyznaczenia ogólnych tendencji w zakresie rodzajów łączliwości nominacji barwnych i wskazania podstawowych oraz wtórnych kręgów odniesień poszczególnych nazw barw z uwzględnieniem także odwołań prototypowych. Otrzymane wyniki skonfrontowano z istniejącymi już ustaleniami językoznawców odnoście łączliwości prototypowej poszczególnych nazw barw i starano się dostrzec, w jakiej mierze rodzima frazeologia wnosi w tym zakresie pewne modyfikacje a w jakiej potwierdza teorie funkcjonujące na ten temat w literaturze lingwistycznej.

Praca składa się z pięciu rozdziałów, z których pierwszy ma charakter wprowadzający i dotyczy prezentacji celów, metody oraz podstawy materiałowej pracy. W dwóch kolejnych omówiono najważniejsze zagadnienia z zakresu teorii konceptualizacji barw oraz z dziedziny frazeologii - od tradycyjnego ujęcia po frazematykę. Zasadniczą część pracy stanowi rozdział zatytułowany Związki wyrazowe z nazwami barw w języku polskim - prezentacja i analiza materiału. Omówione zostały w nich konstrukcje nazwane związkiem wyrazowym, a pod tym określeniem kryją się nie tylko zleksykalizowane połączenia wyrazowe, ale również konstrukcje o niższym stopniu łączliwości oraz paremia.

Korpus materiałowy został wyekscerpowany ze zbiorów polskiej frazeografii publikowanej od końca XIX wieku do początku XXI wieku. Stąd też bazę materiałową tworzą następujące opracowanie leksykograficzne: Słowniczek frazeologiczny. Poradnik dla piszących Antoniego Krasnopolskiego oraz Słownik frazeologiczny. Poradnik językowy wydany przez wydawnictwo Michała Arcta w 1934 roku. Ponadto podstawowym źródłem materiałowym był Słownik frazeologiczny języka polskiego Stanisława Skorupki oraz opracowania określane mianem trylogii poznańskiej", czyli trzy słowniki zredagowane z inicjatywy Stanisława Bąby i jego współpracowników: Jarosława Liberka i Gabrieli Dziamskiej. Są to kolejno: Mały słownik frazeologiczny współczesnego języka polskiego, Podręczny słownik frazeologiczny języka polskiego i Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny. Połączenia wyrazowe wybrano również z Popularnego słownika frazeologicznego Katarzyny Głowińskiej oraz z dwóch powstałych w obecnym stuleciu dzieł: Wielkiego Słownika frazeologicznego języka polskiego Piotra Müldnera-Nieckowskiego oraz Wielkiego Słownika frazeologicznego z przysłowiami opracowanego przez Annę Kłosińską Elżbietę Sobol i Annę Stankiewicz. W ustalaniu korpusu połączeń wyrazowych z nazwami barw w języku polskim pomocnym okazał się również Słownik frazeologiczny w układzie tematycznym i alfabetycznym Alicji Nowakowskiej. Ważnym i cennym źródłem materiałowym, chociaż znacznie odbiegającym od wcześniej omówionych opracowań leksykograficznych, była także Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich pod redakcją Juliana Krzyżanowskiego.

W rozprawie tej wykorzystane zostały także pomocniczo inne opracowania o charakterze leksykograficznym: publikacje Władysława Kopalińskiego Słownik symboli i Słownik mitów i tradycji kultury a także opracowane przez Henryka Markowskiego i Andrzeja Romanowskiego Skrzydlate słowa. Wielki słownik cytatów polskich i obcych. Nowsze połączenia wyrazowe wyekscerpowano z publikacji Anny Dąbrowskiej Eufemizmy współczesnego języka polskiego i z opracowania Beaty Nowakowskiej Nowe połączenia wyrazowe we współczesnej polszczyźnie. Na potrzeby tej pracy korzystałam również ze Słownika zwrotów i aluzji biblijnych Anny M. Komornickiej oraz z publikacji Jana Godynia Od Adama i Ewy zaczynać. Mały słownik biblizmów języka polskiego. Taka baza materiałowa pozwoliła na zebranie bardzo zróżnicowanego materiału pod względem formalnym i semantycznym.

The subject-matter of this dissertation are word combinations with colour terms in Polish and the principal purpose of the work has been to capture the general store of those combinations and to put them to a qualitative analysis. The evaluation has aimed at determining general tendencies with respect to the types of colour-word combinations and at showing both the primary and secondary as well as the prototypical ranges of reference of particular colour terms. The achieved results have been confronted with the already existing findings made by linguists in relation to the prototypical combinability of particular colour names and an attempt has been made to establish the extent to which the native phraseology introduces certain modifications within this range of study and the measure to which it confirms the functioning theories on this subject in the linguistic literature.

The dissertation is composed of five chapters the first of which serves as an introduction and focuses on the presentation of the purposes, methods and the material basis of the work. The two following chapters are concerned with the most significant issues belonging to the scope of the theory of conceptualisation and the field of phraseology - from the traditional views to phrasematics. The chapter entitled "Związki wyrazowe z nazwami barw w języku polskim - prezentacja i analiza materiału" ("Word-Combinations with Colour Terms in Polish - the Presentation and Analysis") constitutes the major part of the work. It discusses the structures called word-combinations and this term is used to apply not only to the lexicalised combinations of words but also to structures with a lower degree of collocating as well as to proverbs.

The material corpus has been excerpted from the collection of works on Polish phraseology published since the end of the 19th century till the beginning of the 21st century. The material basis is therefore comprised of the following lexicographic publications: "Słowniczek frazeologiczny. Poradnik dla piszących" (? Phraseological Dictionary. A Handbook for Writers") by Antoni Krasnopolski and ?

Słownik frazeologiczny. Poradnik językowy" (? Phraseological Dictionary. A Linguistic Guidebook") edited by Michał Arct's publishing company in 1934. The primary material sources that have been consulted were "Słownik frazeologiczny języka polskiego" ("The Phraseological Dictionary of Polish") by Stanisław Skorupka and publications referred to as "trylogia poznańska" (The Poznań Trilogy") - a name given to three dictionaries edited on the initiative of Stanisław Bąba and his collaborators -Jarosław Liberek and Gabriela Dziamska. The works were called as follows: ?Mały słownik frazeologiczny współczesnego języka polskiego" (?A Small Phraseological Dictionary of Contemporary Polish"); ? Podręczny słownik frazeologiczny języka polskiego" ("A Concise Phraseological Dictionary

of Polish") and "Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny"("The Phraseological Dictionary of the Contemporary Polish Language"). The combinations of words have also been selected from "Popularny słownik frazeologiczny" ("The Popular Phraseological Dictionary”) by Katarzyna Głowińska and from two works published in the present century: "Wielki Słownik frazeologiczny języka polskiego" ("A Large Phraseological Dictionary of Polish") by Piotr MüIdner-Nieckowski and "Wielki Słownik frazeologiczny z przysłowiami" ("A Large Phraseological Dictionary Of Proverbs") compiled by Anna Kłosińska, Elżbieta Sobol and Anna Stankiewicz. The work "Słownik frazeologiczny w układzie tematycznym i alfabetycznym” (?The Phraseological Dictionary in a Thematic and Alphabetic Order") by Alicja Nowakowska has proved to be very helpful in determining the corpus of the word combinations with colour names in Polish. Also, the publication "Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich" (?A New Book of Polish Proverbs and Proverbial Sayings") edited by Julian Krzyżanowski has constituted an important and valuable material source for this research, although slightly different from the aforementioned lexicographic works.

In this dissertation there have additionally been used other lexicographic publications. These included the works by Władysław Kopaliński "Słownik symboli" ("Dictionary of Symbols" and "Słownik mitów i tradycji kultury" ("Dictionary of Myths and Traditions of Culture") as well as the book published by Henryk Markowski and Andrzej Romanowski "Skrzydlate słowa. Wielki słownik cytatów polskich i obcych" ("Well-known quotations. A Large Dictionary of Polish and Foreign Quotations"). The latest combinations of words have been excerpted from the publication by Anna Dąbrowska "Eufemizmy współczesnego języka polskiego" ("Euphemisms of Contemporary Polish") and from the work by Beata Nowakowska "Nowe połączenia wyrazowe we współczesnej połszczyźnie" ("New Word Combinations in the Contemporary Polish Language"). Other publications that have been referred to included: "Słownik zwrotów i aluzji biblijnych"("Dictionary of Biblical Expressions and Allusions") by Anna M. Komornicka and "Od Adama i Ewy zaczynać. Mały słownik biblizmów języka polskiego" (" To Begin from Adam and Eve. A Small Dictionary of Biblisms of Polish") by Jan Godyń. The aforementioned sources have made it possible to collect formally and semantically diverse material for this work.