Obdarzanie troską. Reprezentacje zwierząt w literaturze od przełomu XX/XXI wieku w kontekście badań zookrytycznych

Abstract

Praca doktorska koncentruje się na literackim i artystycznym przedstawieniu zwierząt oraz relacji międzygatunkowych, a analizie poddane zostają różnorodne próby oddania zwierzęcego doświadczenia. Pisarze i pisarki podejmują wyzwanie przedstawienia świata zwierząt z perspektywy nie-ludzkiej, unikając przypisywania zwierzętom ludzkich cech, co pozwala na głębsze zrozumienie ich subiektywnych doświadczeń. W pracy rozważane są zarówno elementy literackie, jak i artystyczne, ukazujące zwierzęta jako centralne podmioty narracji. W pracy doktorskiej wyróżnia się kilka kluczowych problemów badawczych: 1) Brak wspólnego kodu komunikacyjnego: pierwszym wyzwaniem badawczym jest niemożność odnalezienia wspólnego systemu komunikacji między ludźmi a zwierzętami, co jest analizowane w kontekście literatury i jej ograniczeń w przekazywaniu doświadczeń innych gatunków; 2) Ograniczenia ludzkiego języka: kolejnym zagadnieniem jest pytanie, jak ograniczony system komunikacyjny, jakim jest ludzki język, może przekazać bogate, odmienne doświadczenia innych podmiotów, szczególnie zwierząt, które postrzegają świat w sposób różny od ludzi (koncepcja Umwelt i Innenwelt); 3) Podmiotowość zwierzęcych bohaterów: Istotnym problemem jest badanie podmiotowości zwierzęcych bohaterów w literaturze, ich doświadczeń oraz metod narracyjnych służących ich przedstawieniu. Badania literaturoznawcze koncentrują się na różnicach w doświadczeniu świata przez ludzi i zwierzęta oraz na próbach przekładu tych doświadczeń za pomocą literackich środków wyrazu; 4) Społeczna rola literatury: literatura często podejmuje trudne tematy społeczne, a zwierzęcy bohaterowie stają się nośnikami zmian społecznych. Badania te koncentrują się także na związku literatury z neurobiologią, neuropsychologią i innymi naukami, by ukazać złożoność doświadczeń zwierząt; 5) Zmiana w podejściu do zwierząt: kolejnym celem jest badanie zmiany w podejściu do zwierząt w literaturze, która wskazuje na konieczność zmiany paradygmatu antropocentrycznego na model bardziej altruistyczny. Zmiany te mają również wpływ na rozumienie roli człowieka - jako bytu w relacji z innymi organizmami, a nie jako odrębnej, izolowanej jednostki. Pierwszy rozdział omawia powieść Irene Sola „Ja śpiewam, a góry tańczą”, w której zwierzęta, rośliny i ludzie współistnieją w biocentrycznej wizji, a antropocentryzm zostaje zastąpiony przez szerszą, wielogatunkową perspektywę. W drugim rozdziale analizowane są powieści Olgi Tokarczuk i Johna Maxwella Coetzee, w których bohaterki, Janina Duszejko i Elizabeth Costello, walczą o prawa zwierząt i tworzą głębokie więzi z nimi. Trzeci rozdział skupia się na języku jako narzędziu do przekazywania zmysłowo-doznaniowego świata zwierząt, a w czwartej części rozważane są współczesne praktyki artystyczne, w których zwierzęta stają się nośnikami przesłań o relacjach ludzko-zwierzęcych. Piąty rozdział koncentruje się na owadach i ich reprezentacjach w literaturze, wskazując na trudności w nawiązywaniu z nimi więzi ze względu na brak wspólnych kodów komunikacyjnych. Ostatni rozdział bada zmiany w antropologicznym obrazie człowieka, przedstawiając go jako symbionta, będącego częścią wielogatunkowych relacji biologicznych, które dominują nad indywidualnym egoizmem. Praca ta ma na celu poszerzenie rozumienia zwierząt jako podmiotów, które, choć różnią się od ludzi, współtworzą wspólne światy doświadczeń, zarówno w literaturze, jak i sztuce. Metodologia pracy doktorskiej jest podzielona na dwa główne obszary. Pierwszy obejmuje teksty z neuronauk, takich jak neurobiologia i neurokognitywistyka, oraz z etologii poznawczej. Drugi obszar to prace z nauk humanistycznych, w tym ekokrytyki, literaturoznawczych animal studies, krytyki afektywnej, postantropocentryzmu, badań kulturowych oraz filozofii sztuki. W pracy stosowana jest metoda komparatystyczna, a każdy rozdział ma dedykowaną metodologię dostosowaną do konkretnego zagadnienia, którą szczegółowo omówiono w odpowiednich częściach pracy.

The doctoral dissertation focuses on the literary and artistic representation of animals and interspecies relationships, analyzing various attempts to convey the animal experience. Writers face the challenge of depicting the world of animals from a non-human perspective, avoiding anthropomorphizing animals, which allows for a deeper understanding of their subjective experiences. Both literary and artistic elements are considered in the work, highlighting animals as central subjects of the narrative. The dissertation identifies several key research problems: 1) The lack of a common communicative code: The first research challenge is the inability to find a shared communication system between humans and animals, which is examined in the context of literature and its limitations in conveying the experiences of other species. 2) The limitations of human language: Another issue is how the limited communication system of human language can convey the rich, different experiences of other subjects, particularly animals, who perceive the world in ways different from humans (the concepts of Umwelt and Innenwelt). 3) The subjectivity of animal protagonists: A crucial problem is studying the subjectivity of animal protagonists in literature, their experiences, and the narrative techniques used to present them. Literary studies focus on the differences in how humans and animals experience the world and the attempts to translate these experiences through literary expressions. 4) The social role of literature: Literature often tackles difficult social issues, with animal protagonists becoming carriers of social change. These studies also explore the connection between literature and fields such as neurobiology, neuropsychology, and other sciences to reveal the complexity of animal experiences. 5) The shift in the approach to animals: Another objective is to investigate the change in how animals are approached in literature, which points to the need for a shift from an anthropocentric paradigm to a more altruistic model. These changes also affect the understanding of the role of humans as beings in relationships with other organisms, rather than as separate, isolated entities. The first chapter discusses the novel When I Sing, Mountains Dance by Irene Sola, in which animals, plants, and humans coexist in a biocentric vision, replacing anthropocentrism with a broader, multispecies perspective. The second chapter analyzes the novels of Olga Tokarczuk and John Maxwell Coetzee, where the protagonists, Janina Duszejko and Elizabeth Costello, fight for animal rights and form deep bonds with animals. The third chapter focuses on language as a tool for conveying the sensory and experiential world of animals, while the fourth chapter considers contemporary artistic practices in which animals serve as bearers of messages about human-animal relationships. The fifth chapter centers on insects and their representations in literature, highlighting the difficulties in forming connections with them due to the lack of common communicative codes. The final chapter examines changes in the anthropological image of humans, portraying them as symbionts, part of multispecies biological relationships that dominate over individual egoism. The work aims to expand the understanding of animals as subjects, who, although different from humans, co-create shared worlds of experience in both literature and art. The methodology of the doctoral dissertation is divided into two main areas. The first includes texts from neuroscience, such as neurobiology and neurocognitive science, and from cognitive ethology. The second area encompasses works from the humanities, including ecocriticism, literary animal studies, affective criticism, post- anthropocentrism, cultural studies, and the philosophy of art. A comparative method is employed in the dissertation, and each chapter has a dedicated methodology tailored to the specific issue, which is thoroughly discussed in the relevant sections of the work.