Kształcenie kompetencji kulturowej uczniów szkół gimnazjalnych

Abstract

Temat niniejszej dysertacji zatytułowanej Kształcenie kompetencji kulturowej uczniów szkół gimnazjalnych wynika z przeświadczenia o konieczności dokonywania dydaktycznych rozpoznań w zakresie kształcenia kompetencji kulturowej uczniów szkół gimnazjalnych oraz zasadności zbadania tejże kompetencji gimnazjalistów, nabytej w procesie edukacji polonistycznej. Jest to ważne, w związku z przeprowadzoną w 1999 roku reformą szkolnictwa polskiego i wprowadzeniem pierwszy raz po wojnie szczebla kształcenia gimnazjalnego..

Niniejsza praca doktorska składa się z czterech zasadniczych części. Pierwsza z nich prezentuje różnorodne definicje i stanowiska omawiające teoretyczne podstawy rozumienia pojęć kultury, tekstów kultury i kompetencji kulturowej.

Rozdział drugi dysertacji przedstawia tendencje rozwojowe kształcenia kompetencji kulturowej w polonistyce W okresie od początku XX wieku do dziś. W związku z obszerną i złożoną problematyką tego zagadnienia, w niniejszej pracy zaakcentowano głównie problem rozwoju koncepcji kształcenia kulturowego w edukacji polonistycznej po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, a szczególnie w latach tzw. reformy Jędrzejewiczowskiej 1932-1939 r. Mniejszą uwagę zwrócono w rozprawie na okres powojenny w szkolnictwie polskim, zdając sobie sprawę z tego, że wymaga on bardzo wnikliwego i kompetentnego opracowania, analizy dokumentów i sytuacji politycznej Polski, co znacznie odbiegłoby od tematu niniejszej rozprawy.

Zwrócono natomiast szczególną uwagę na obecną reformę szkolnictwa, która nastąpiła w 1999 roku i zmieniła w bardzo istotny sposób obraz polskiej edukacji.

W centrum zainteresowania trzeciej części pracy znalazł się uczeń i jego funkcjonowanie w przestrzeni kultury. Antropocentryzm kulturowy spowodował, że zwrócono uwagę na istotę i wagę uczestnictwa młodego człowieka w komunikacji kulturowej. Wraz z wprowadzeniem do kształcenia polonistycznego różnorodnych form przekazu, nie tylko literackiego, usytuowano ucznia w obszarze tzw. dialogu społecznego, w którym uczestnictwo uwarunkowane jest posiadaniem konkretnych umiejętności komunikacyjnych, nie tylko werbalnych, ale również poza werbalnych, wyrażonych za pomocą gestów, obrazów, mimiki, znaków symbolicznych i dźwięków. Włączenie literatury w krąg kultury audiowizualnej zmusiło nauczycieli do stosowania nowoczesnych i twórczych metod pracy np. metody przekładu intersemiotycznego, za pomocą których można pokazać uczniom związki miedzy różnymi tekstami kultury i dać im umiejętność właściwego ich odczytywania.

W rozdziale tym omówiono także wpływ kultury na kształtowanie osobowości gimnazjalisty Zaprezentowano tu również postawy ucznia wobec uniwersum wartości.

Reforma edukacji polonistycznej przewidywała, ze w ostatnim stadium nauki gimnazjalnej uczeń będzie miał świadomość "istnienia w kulturze", przede wszystkim w jej wymiarze symbolicznym i aksjologicznym, tak by stawała się ona jego wewnętrzną i osobistą własnością.

Biorąc pod uwagę powyższe wskazania wypracowałam model absolwenta gimnazjum, zakładając, że jest to uczeń, mający holistyczne wykształcenie, posiadający świadomość istnienia w kulturze, zwłaszcza w jej wymiarze symbolicznym i aksjologicznym.

Czwarty najistotniejszy rozdział pracy stanowią badania empiryczne, których przedmiotem uczyniono kształcenie kompetencji kulturowej uczniów wybranych szkół gimnazjalnych w Warszawie, Słupsku i gminie położonej w województwie pomorskim.

Łącznie do badań przystąpiło 210 uczniów :

Badania ankietowe miały na celu przedstawienie aktualnego poziomu kompetencji kulturowej uczniów szkół gimnazjalnych, ze szczególnym uwzględnieniem zainteresowań kulturowych młodzieży, ich uczestnictwa w kulturze oraz preferencji kulturowych. Podstawowym celem badań empirycznych w niniejszej pracy było sprawdzenie poziomu kompetencji kulturowej uczniów kończących gimnazjum, będącego efektem kształcenia tych kompetencji w wybranych szkołach. W tym celu został opracowany test kompetencji kulturowej, który uczniowie klas III. otrzymali do rozwiązania na początku drugiego semestru nauki.

Test składa się z 9. pytań otwartych, mających formę rozprawki, jednego pytania wielokrotnego wyboru i jednego pytania wymagającego krótkiej odpowiedzi. Na wypełnienie testu uczniowie mieli przeznaczonych 90 minut (dwie godziny lekcyjne).

Uwzględniono różnorodne teksty kultury, wychodząc od tego, co pochodzi z kanonu kultury i literatury, poprzez teksty dotyczące otaczającej ucznia rzeczywistości, zagrożenia cywilizacyjne, aż do komunikacji (apel, odezwa, list).

Test skonstruowany został tak, by uwzględniając dotychczasową edukację szkolną uczniów gimnazjum wyjść od refleksji ogólnej - (przemijanie, wojna, dylematy moralne), poprzez to, co najbliższe - (kultura współczesna, środowisko, rodzina), aż do indywidualnych przeżyć i doświadczeń ucznia - (problematyka uzależnień, uczucia, wartości).

Po analizie testów sformułowano między innymi następujące wnioski:

•Uczniowie z dużej aglomeracji miejskiej osiągnęli dużo lepsze rezultaty w przeprowadzonych poprzez ankietę i test badaniach niż młodzież z małego miasta i wsi.

•Niewielu uczniów potrafi dokładnie określić pojęcie kształcenia kulturowego, większość z nich zauważa tylko najważniejsze jego elementy.

•Badani uczniowie, poza Warszawą nie wykazują aktywności kulturowej, będącej podstawą gotowości do podejmowania działań zmierzających do partycypacji w kulturze i udziału w niej intelektu,

•W niewielkim stopniu i nieporadnie interpretują teksty ikoniczne w zestawieniu z tekstem literackim, nie przedstawiają własnych refleksji na ten temat, maja bardzo ograniczony zasób słownictwa, nieumiejętnie uzasadniają swój wybór lub nie dokonują żadnego uzasadnienia (pol. 2),

•W zadaniach obejmujących problematykę aksjologiczną, dotyczących umiejętności odczytywania przesłań i właściwych wyborów moralnych, oceny postaw, rozumienia i akceptacji podstawowych dla kultury europejskiej pojęć i wartości takich jak wiara, nadzieja, miłość a także piękno, dobro i prawda oraz formułowania refleksji nad ludzkim życiem można stwierdzić, że większość uczniów (poza Warszawą) rozpoznaje wartości nazywając je, ale nie rozumie ich, nie wyraża swych opinii i ocen, nie traktuje ich jak swoje.

•Duży poziom stresu i frustracje u uczniów w związku z niezrozumieniem odbieranych treści są powodem unikania kontaktu z dziełem kultury.

•Uczestnictwo w kulturze, wynikające z zainteresowań i potrzeb uczniów nie jest na dobrym poziomie. Uczniowie przede wszystkim jako źródło informacji i aktywności kulturowej wykorzystują Internet. •Gimnazjaliści nie mają aspiracji i nawyku obcowania z literaturą i sztuką wysoko artystyczną szkoła nie kształci w nich takich postaw, nie promuje udziału w imprezach kulturalnych, nie dofinansowuje uczestnictwa w nich uczniów z ubogich rodzin.

•Należy wyposażać uczniów w takie kompetencje kulturowe, które będą rozwijały ich dyspozycje estetyczne i w ten sposób zwiększą ich zainteresowania kultura wysoką.

•Na postrzeganie kultury może mieć duży wpływ kultura masowa, która nie stawia odbiorcom zbyt wysokich wymagań intelektualnych, jest łatwo dostępna i koresponduje z wiekiem i oczekiwaniami młodego odbiorcy, błędem jest więc odrzucanie w edukacji kultury popularnej, trzeba ją umiejętnie wykorzystać w kształceniu kulturowym uczniów gimnazjum.

•Duże znaczenie we właściwym kształceniu kompetencji kulturowej młodzieży mają kompetencje polonisty. Z przeprowadzonych badań i obserwacji wynika, że nauczyciele nie są właściwie przygotowani do kształcenia kompetencji kulturowej uczniów, nie mają wymaganej wiedzy z zakresu kulturoznawstwa i historii sztuki. Nauczyciele nie orientują się w wielu zagadnieniach i tematach związanych z kulturą dlatego omijają je i traktują marginesowo, nie wyrabiają w uczniach nawyku aktywnego uczestnictwa w kulturze (sami nie chodzą do kin, teatrów, na wystawy i do muzeów). •Należy zmienić obecny styl pracy z dziełem literackim na taki, który respektowałby indywidualny punkt widzenia ucznia. Pożądane jest stwarzanie takich sytuacji zadaniowych, w których uczeń czułby się pełnoprawnym partnerem edukacji i był traktowany podmiotowo,

•Ważne, aby głosy uczniów w sprawie doboru lektur i sposobu ich omawiania były również brane pod uwagę.

•Uczniowie maja bardzo niewielki kontakt na lekcjach języka polskiego z kulturą współczesną co jest ewidentnym błędem i powoduje stan schizofrenii kulturowej, kiedy to uczniowie w szkole rozmawiają tylko o tym, co ich nie otacza i nie dotyka bezpośrednio oraz jest odległe od ich osobistych doświadczeń. Maria Gołaszewska określa taki stan mianem "szoku estetycznego".

Dzięki powyższym badaniom diagnostycznym uzyskano wiedzę na temat poziomu kompetencji kulturowej uczniów szkół gimnazjalnych. Dostrzeżono bariery i przeszkody wpływające na niskie kompetencje uczniów w tej dziedzinie. Określono kierunki i sposoby działań edukacyjnych mogących usprawnić edukację w tym zakresie. Stworzono diagnozę obrazującą zdolność do odbioru symbolicznego uczniów będących u progu gimnazjum.

Warto uzmysłowić nauczycielom, jak trudną i żmudną drogę musi przejść uczeń, aby dotrzeć poprzez wielostopniowy system kształcenia kulturowego do takiego poziomu, gdzie nabywanie kompetencji kulturowej będzie poszukiwaniem aksjologicznego pejzażu rzeczywistości w odkrywanych tekstach kultury.

The subject of this dissertation 'The cultural competence training for gymnasium students' appeared because there was a need of didactic research on the topic and validity of this competence aquired from Polish filology educational process. This is important in case of school reform from 1999, when schools known as gymnasiums appeared.

The interest in this phenomenon resulted from long-term observation gymnasium students'cultural training process during the professional training undergone by my students in this kind of schools.

This doctor's thesis compounds from four main parts.The first one presents a variety of definitions and theories about understanding culture definitions, teksts and competence. Throught the analysis of many scientific views, culture has been defined as the whole of human behaviours, the ability of changing and verifying them, taking into consideration the values which are inseparable element of human existance and development. Culture is said to form human's attitude and on the other hand human creates and modifies culture. Students' cultural competence training is believed to lead to understanding culture as a total and multicenturied social value which has been shaped and modernized for hundreds of years and which is characteristic for different kinds of nations and groups as it was given from generation to generation.

Culture competence tells about the ability of an individual to interpret the world, to give his or her own opinions and thoughts , to differentiate and value estetic culture elements, to interpret and analyze culture phenomena as well as show specific attitude presented in young man cultural activity, authentic feelings while reading the text thanks to skills developed in the process of training and socialization, habits and dyspositions. It is also the ability to recept culture, decode signs and uncover artistic ideas closed in work of art. It is ability to read meanings hidden in cultural texts complying with their massage as well as discover new meanings and gists in the work of art.

Culture competence is thought to be consciousness of identity and the main cause of communicational process and stable ability of taking part in culture. It covers skills and knowledge. It is a very general idea which consists on artistic (music, visual arts etc.) but also linguistic and communicative competence.

The second chapter of this dissertation presents the tendency of development in training cultural competence in Polish filology from the beginning of XX century till now. Because of the fact that this issue is very wide and complicated, the phenomenon of cultural competence development in Polish filology study after Polish independence is mainly discussed, especially the time during Jędrzejowiczowska reform from 1932-1939. The postwar period of Polish scholarship is less discussed because it needs to be very deeply and reliably premeditated, which would cause straying from the subject.

Special attention is put on the present school reform from 1999 which completely changed the outlook on Polish education.

Nowadays, the concept of Polish filology study is concentrated on the model of didactic study with '"the student in the middle", which is antropocentric-cultural trend in Polish filology concentrated on getting to know about pupil's attitude and motivation, his or her predispositions, cultural choices, interests and relationships.

The amendments to Polish filology study law force schools to teach Polish culture with meadeterrenian culture background. Today the literature is being addapted to other cultural text and thanks to that Polish filology education has become specific guide on the world of culture. It has to differenciate views of culture, meet the arts and show their relations.

In the centre of the third part in this writing there is a student and his/her place in culture.

Cultural antropocentrism made a young person important and crucial in cultural communication. While many not only literary forms of culture were being introduced to Polish filology study, the student was situated in the area of social dialogue, in which there is a need of specific communicative skills, not only verbal ones, but also those which are expressed by gestures, pictures, mime, symbolic signs or sounds. The place of literature in audiovisual culture made teachers use modern and creative methods such as intersemiotic translation method, thanks to which it is possible to present students the relationship between different kinds of cultural texts and give them ability to read these texts properly.

In this chapter culture influence on gymnasium student's personality is also discussed, which shows that culture training:

•develops knowledge and creativity of young people,

•creates ability to perceive, analise and interpret reality,

•enables young person to develop his/her own morality and amotions, creates asertivity and empathy, •provides knowledge about habits and customs characteristic for specific cultural society,

•has axiological functions, gives students high self-esteem so they can respect themselves and their peers,

•behaves like "catharsis",

•builds esthetic culture consciousness.

Polish education reform provided that in the last period of learning in gymnasium students would be concious of "existing in culture", especially in its symbolic and axiological meaning, to let it be their inner and personal belonging.

According to indications mantioned above, a model of a graduate appeared. Concidering that it is a student with holistic education, who is consious of existing among culture, especially in its symbolic and axiological meaning, it is a young person with values and knowledge about the universal subjects such as freedom, justice and tolerance, who expresses his/her views and opinions. It is a student who takes part in culture, someone who is open-minded, aware of people's differences, able to discuss many intellectual levels, and finally, well prepared to go to high school. This student is able to find hidden meanings and value the literature, as well as cultural texts, aware of their timelessness. This student is able to intrerpret texts in many contexts, to experience and value phenomena, show his/her attitude towards the world. This is a student who is able to understand the work of art using his/her intuition and create the world of imagination. The teacher, however, is obligated to suppose that a very well educated young person rooted in meadeterrenian culture but still true to his/her national culture values should appear at the end of education in gymnasium. Sensitive, responsible and wise citizen of the world. The existance in the XXI century world will depend on the values chosen by him or her.