Klasztor i szpital św. Jadwigi na Stradomiu w okresie nowożytnym

Abstract

Praca poświęcona prowadzonej przez zakon bożogrobców prepozyturze stradomskiej w okresie nowożytnym ukazuje działalność tej instytucji ze szczególnym uwzględnieniem takich aspektów jak struktura organizacyjna, podłoże materialne oraz życie codzienne. Zakres chronologiczny pracy obejmuje w głównej mierze okres od poł. XV do końca XVIII w., gdy wchodzący w skład prepozytury przytułek znajdował się pod świecką opieką wielkorządców krakowskich. Rozprawa składa się z czterech rozdziałów. Rozdział pierwszy ma charakter ogólny. Przedstawiłem w nim genezę powstania zakonu bożogrobców w Ziemi Świętej, z uwzględnieniem tradycji kultu grobu Pańskiego i jego znaczenia w procesie tworzenia wspólnoty zakonnej. Scharakteryzowałem sylwetkę Jaksy z Miechowa, któremu zawdzięcza się sprowadzenie miechowitów na ziemie polskie. Naświetliłem proces rozwoju polskiej gałęzi bożogrobców, akcentując wzrost jej znaczenia oraz stopniowe usamodzielnianie się zwieńczone uzyskaniem niezależności od władz centralnych zakonu. Wyjaśniłem przyczyny i okoliczności utworzenia prepozytury św. Jadwigi, uwzględniając również poprzedzające fundację próby utworzenia placówki na obszarze aglomeracji krakowskiej, jakie były podejmowane przez zakonników. W rozdziale drugim skupiłem się na opisie lokalizacji kompleksu klasztorno – - szpitalnego w ramach struktury miejskiej. Ukazałem warunki osadnicze, jakie istniały na Stradomiu, podkreślając ich zalety oraz niedogodności. Starałem się opisać wygląd zewnętrzny i układ wewnętrzny budynków, jak również zmiany, jakie w nich zachodziły. Dzieje budynków były nierozerwanie związane z historią mieszczących się w nich instytucji. Z tego też powodu nie można było pominąć tak tragicznych wydarzeń jak pożary, powodzie, czy zniszczenia będące następstwem działań wojennych. Na przestrzeni kilku wieków funkcjonowania prepozytury św. Jadwigi zajmowane przez nią budynki były wielokrotnie przebudowywane, odbudowywane i rozbudowywane. Na te działania nie zawsze przychylnie patrzyli właściciele posesji sąsiadujących z terenem klasztorno – szpitalnym. Dlatego pojawiły się również zagadnienia zatargów sąsiedzkich, które niejednokrotnie znajdowały finał przed sądem. Funkcjonowanie klasztoru oraz szpitala było możliwe dzięki posiadaniu odpowiedniego uposażenia. W rozdziale trzecim podjąłem próbę odtworzenia podstaw materialnych interesującej mnie prepozytury. Starałem się uchwycić zmiany, jakie zachodziły w tym zakresie na przestrzeni kilku wieków jej funkcjonowania. W trakcie analizy zebranego materiału źródłowego zauważyłem wyraźną rozdzielność majątku pomiędzy konwentem i przytułkiem. Inaczej wyglądała również struktura uposażenia obu instytucji. Dostrzegalny był także wpływ wydarzeń politycznych na stan finansów, a zwłaszcza najazdu szwedzkiego z 1655 r. oraz pierwszego rozbioru. Społeczności zakonników oraz ubogich funkcjonowały według ściśle sformułowanych zasad określających ład i porządek. W rozdziale czwartym została poruszona tematyka administracji, życia wspólnotowego i codziennego. Skupiłem się na przedstawieniu braci ze Stradomia jako integralnej części większej organizacji, którą na ziemiach polskich utworzył zakon bożogrobców. Omówiłem proces rekrutacji oraz wykształcenia zakonników. Przedstawiłem strukturę organizacyjną konwentu i szpitala. Na bazie dostępnych materiałów źródłowych podjąłem próbę rekonstrukcji rytmu dnia zakonników oraz ubogich. Starałem się przybliżyć tak istotne elementy życia codziennego, jak wyżywienie oraz ubranie. Dokonałem oceny wzajemnych relacji, jakie łączyły te dwie grupy społeczne. Praca została oparta w głównej mierze na materiałach źródłowych znajdujących się w zasobach Archiwum Narodowego w Krakowie, stanowiących spuściznę powstałą w wyniku działalności konwentu oraz szpitala. Przeważająca ich część ma charakter gospodarczy (kopiarze przywilejów, księgi przychodów i wydatków, inwentarze). Zostały one zgromadzone i podzielone na jednostki archiwalne, wchodzące w skład zespołu Archiwum miasta Kazimierz pod Krakowem. W pracy korzystałem też z zasobów innych zespołów tego archiwum, m. in. Zbioru Ambrożego Grabowskiego, Archiwum Sanguszków, Akt Komisji Porządkowej Cywilno – Wojskowej Województwa Krakowskiego, Archiwum Planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie. Cenne uzupełnienie stanowiły akta wchodzące w skład zespołu Księgi wielkorządów krakowskich, obejmujące m. in. pozwy i wyroki sądowe, przywileje i ich odpisy, a także wyciągi z akt urzędów różnych instytucji, dostarczając wielu informacji dotyczących zarówno schyłkowego okresu funkcjonowania przytułku, jak również jego wcześniejszych dziejów (głównie o jego sytuacji materialnej). W pracy wykorzystałem także materiały przechowywane w Archiwum Kurii Metropolitarnej w Krakowie, Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie oraz Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie.

This work, which is dedicated to the Stradom provostry, led by the Order of the Holy Sepulcher in the early modern period, elaborates on the functioning of the institution, paying particular attention to such aspects as the organizational structure, material wealth and daily life. The chronological scope of the work mainly covers the period from the mid-15th century to the end of the 18th century, when the provostry shelter was under the secular care of the Cracow governors. The thesis consists of four chapters. The first is of a general nature in which I present the genesis of the founding of the Order of the Holy Sepulcher in Jerusalem, with reference to the tradition of the cult of the Holy Sepulchre and its significance in the formation of the Brotherhood. I have characterized Jaksa Gryfita, who is responsible for bringing the Miechovites to Poland. The process of the development of the Polish branch of the Order of the Holy Sepulchre is then discussed, highlighting the growth of its importance and its gradual independence, which led to the attainment of independence from the central authorities of the Order. I have presented the reasons and circumstances leading to the founding of the Saint Jadwiga provostry, taking into consideration the attempts made by the monks to establish an institution in the Cracow agglomeration, which preceded the foundation. In the second chapter I have concentrated on describing the location of the monastery-hospital complex within the urban structure. The settlement conditions which existed in Stradom are then presented, emphasizing their advantages and disadvantages. I have attempted to describe the exteriors of the buildings and the interior layout, as well as the changes to them which occurred overtime. The history of the buildings was inextricably linked to the history of the institutions which they housed. Due to this, tragic events such as fire, floods or the ravages of war cannot be overlooked. The buildings which were occupied by the Saint Jadwiga provostry for a number of centuries were rebuilt, reconstructed and extended. The owners of the buildings neighbouring the monastery-hospital did not always look favourably on these construction works. That is why neighbourhood disputes sometimes occurred that often had to be resolved in the courts of law. The functioning of the monastery and hospital was possible thanks to appropriate endowments. ln the third chapter I have attempted to reconstruct the material basis of the provostry which interests me. Changes that occurred in that area over the centuries when the institution was functioning are further presented. Whilst analysing the source materials which had been collected, I noticed a clear separation of property between the convent and the shelter. The pay structures in the two institutions were also different. The influence of political events on the state of finances was also noticeable, especially the Swedish invasion in 1655 and the first partition of Poland. The communities of the monks and the poor functioned according to strictly formulated rules that defined structure and order. The fourth chapter deals with administration, community and daily life. I focused on presenting the brothers from Stradom as an integral part of a larger organisation, which was established by the Order of the Holy Sepulchre in Poland. The recruitment process and the education of monks is described in this section as is the organisational structure of the monastery and hospital. On the basis of available source materials, I have attempted to reconstruct the daily routines of the monks and the poor. This includes significant elements of every day life such as food and clothing. I have evaluated the interrelationships that these two social groups shared. This work was based mainly on the source materials found in the resources of the National Archives in Krakow, constituting the legacy of the monastery and the hospital. Most of them are of economic nature (copies of privileges, books of income and expenses, inventories). They have been collected and divided into archival units, which are part of the Archives of the Town of Kazimierz near Cracow. ln this work I also used the resources of other groups in this archive, such as the Ambrozy Grabowski Collection, the Sanguszko Archives, the Records of the Civil and Military Commission of the Province of Cracow, and the Archives of Municipal Construction Plans in Cracow. Valuable additions to the collection were files from the Cracow municipal registers, including lawsuits and court judgments, privileges and their copies, as well as excerpts from the records of various institutions, providing a wealth of information on the declining period of the shelter's existence as well as on its earlier history, mainly its financial situation. I also used materials from the Archives of the Metropolitan Curia in Cracow, the Jagiellonian Library in Cracow and the Main Archives of Historical Records in Warsaw.