Sejm konwokacyjny w okresie bezkrólewia po śmierci Jana III Sobieskiego

Abstract

W czasie interregnum odbywały się zwyczajowo aż trzy sejmy: konwokacyjny, elekcyjny i koronacyjny. Moja praca jest monografią sejmu konwokacyjnego trwającego od 29 sierpnia do 28 września 1696 roku. Do zadań sejmu konwokacyjnego należało zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego w Rzeczypospolitej w okresie bezkrólewia oraz ustalenie terminu przyszłej elekcji.

Pracę podzieliłam na cztery rozdziały. Pierwszy z nich przedstawia wydarzenia początkowego okresu bezkrólewia, ze szczególnym uwzględnieniem walki o spadek po Janie III. Kolejny rozdział dotyczy problematyki sejmików przedkonwokacyjnych, w którym uchwały sejmikowe zostały przedstawione problemowo pod kątem najważniejszych omawianych spraw. Należały do nich: kwestia elekcji, zapewnienia bezpieczeństwa czy sprawy podatkowe. Nakreślenie sytuacji politycznej ostatnich dwóch tygodni przed obradami sejmowymi znajduje się w rozdziale trzecim, który przedstawia przebieg sejmu. W celu zwiększenia przejrzystości pracy i pełniejszego zrozumienia omawianych zagadnień zrezygnowałam z metody chronologicznej podczas opisywania obrad konwokacji. Przebieg sejmu został przedstawiony w sposób problemowy. Każde z najważniejszych zagadnień zostało omówione osobno, chociaż wątki niejednokrotnie się ze sobą splatały. Rozdział czwarty dotyczy najważniejszego elementu pracy przyczyn i okoliczności zerwania sejmu konwokacyjnego.

Opracowanie monografii wymagało wykorzystania możliwie całości zachowanych materiałów źródłowych, dotyczących zarówno okresu trwania sejmu, jak również opisujących sytuację przed jego otwarciem i po zakończeniu. Nieliczna literatura przedmiotu dotycząca w sposób bezpośredni tematyki konwokacji z 1696 roku spowodowała, iż bazę pracy stanowi głównie materiał rękopiśmienny. Problematyka niniejszej pracy wymagała oparcia się przede wszystkim na zróżnicowanej bazie źródłowej, zwłaszcza o charakterze publiczno-prawnym. Podstawą były diariusze sejmowe oraz lauda i instrukcje sejmikowe. Stosunkowo niewiele jest korespondencji, która ukazywała zakulisowe praktyki ówczesnej polityki. Jej uzupełnieniem były relacje cudzoziemskich przedstawicieli w Rzeczypospolitej oraz pamiętniki z tego okresu.

W głównej mierze podstawową formą badawczą zastosowaną w pracy była analiza i krytyka źródeł. Dotyczy to w szczególności laud, uchwał i instrukcji sejmikowych. Na ich podstawie wysunęłam wnioski dotyczące opinii szlacheckiej wobec najważniejszych zagadnień. Choć ujęłam je w sposób problemowy, to nie brak jednak wśród nich podziału geograficznego związanego z wpływami danego stronnictwa w tychże rejonach. Na uogólnienia, które występują w pracy, nie mają wpływu znikome ilości źródeł litewskich. W rozdziale drugim zastosowałam opracowanie rzeczowe w postaci tabelek, które w sposób prosty i przejrzysty uwidaczniają podstawowe dane na temat sejmików przedkonwokacyjnych. Tę samą metodę zastosowałam także w rozdziale czwartym przy omawianiu sejmików pokonwokacyjnych.

Konwokacja z roku 1696 była bowiem pierwszym zerwanym sejmem tego rodzaju; było to wydarzenie bezprecedensowe. Praktyka zrywania sejmów była bardzo częsta i występowała w różnych momentach ich trwania (przed obiorem marszałka poselskiego, w czasie przepisowego okresu trwania obrad czy prolongacji czy braku wyrażenia zgody na prolongację), głównie po to, aby przekreślić plany polityczne danego stronnictwa. Dotychczas nie zdarzyło się, iż sejm, który miał unormować życie w państwie po królewskiej śmierci i przygotować podwalmy pod przyszłą elekcję został zerwany. Podkreślić należy, iż sejm konwokacyjny zwał się konfederacją generalną i stanowił prawo większością głosów, w związku z tym głos jednego posła nie mógł go zerwać. Konwokacja w 1696 roku została zerwana przez posła Łukasza Horodyńskiego, co było możliwe dzięki temu, że została ona uznana za zerwaną. Nie przeszkodziło to jednak jej uczestnikom w podpisaniu aktu konfederacji generalnej, pomimo iż większość zebranych uczyniła to z zastrzeżeniami oraz wyznaczeniu daty sejmu elekcyjnego.

Podczas badań naukowych okazało się, że zerwanie konwokacji nie było jedyną cechą odróżniającą ten sejm od innych konwokacji. Były nimi także: brak zaangażowania rosyjskiego w wydarzenia bezkrólewia, silna antypatia do rodziny zmarłego monarchy, dwie konfederacje wojskowe które miały na niego wpływ oraz fakt, że najczęściej marszałkiem danych sejmików pokonwokacyjnych była ta sama osoba. Podczas sejmu senatorowie zrezygnowali z wygłoszenia swoich mów. Przede wszystkim zaś przebieg interregnum w 1696 roku obfitował w praktyki, które już na stałe weszły do zwyczaju stosowanego podczas kolejnych bezkrólewi. W kwestii wojskowej było to oddelegowanie oddziału do pilnowania bezpieczeństwa Warszawy. Druga sprawa dotyczyła podwojenia (a czasami potrojenia) liczby sędziów kapturowych.

During the interregnum period, three sejms (Polish "parliaments") were held: convocation, election and coronation. This paper is a monograph on the Convocation Sejm that was held from 29 August to 28 of September 1696. The purpose-of holding a convocation sejm was to ensure internal and external safety of Poland during interregna as well as to establish the date of election.

The paper is divided into four chapters. The first chapter events that occurred at the beginning of the interregnum, with particular attention paid to a struggle for inheritance of Jan III. The next chapter concerns the issues of pre-convocation sejmiks (assemblies, literary "little payments"). Their resolutions are presented in a problem-focused way, in terms of the most important issues discussed there. They included issues associated with election, safety or taxes. Furtermore, an overview of the political situation in the period of two weeks before the Sejm was summoned can be found in Chapter 3 which presents the proceedings of the Sejm. For the purposes of clarity and in order to facilitate full understanding of the issues presented, the author decided not to follow a chronological method when discussing the Convocation Sejm's proceedings. Instead, the sejm session is presented in a problem-focused way. Each of the most important issues is discussed separately despite the fact that they frequently intermingled. Finally, Chapter 4 concerns the most significant element of this paper: reasons for and circumstances of cancelling the Convocation Sejm.

The preparation of this monograph required using source materials, possibly entirely preserved, concerning the period when the Sejm was held as well as those depicting the situation prior to its opening after it ended. Due to the fact that the printed literature directly associated with the convocation from 1696 is relatively poor, handwritten documents are the basis of this paper. The subject-matter of this monograph required using diverse sources, particulary those with a public and legal nature. Sejm diaries and sejmik's resolutions (called "lauda") and instructions were the most important. There is not much correspondence material that would demonstrate the backstage of politics in that period. The reports of foreign representatives and diaries of that period were used as supplementation to the material.

The main research method used in this study was analysis and criticism of the sources. They primarily include sejmik's lauda, resolutions and instructions. Based on these documents, the conclusions concerning the opinions of nobles on the most important issues were drawn. Although they are discussed in a problem-focused way, geographic divisions associated with the influence of a given party in given regions are also included. The generalisations made in this paper are not influenced by a negligible number of Lithuanian sources. Chapter 2 includes basic information concerning pre-convocation sejmiks presented in a simple and clearway in the from of tables. The same method was also applied in Chapter 4 where post-convocation sejmiks are discussed.

The Convocation of 1696 was the first cancelled Sejm of this type. It was an unprecedented event. The practice of cancelling Sejms was frequent and took place in various moments (prior to the reception of the Speaker, during proceedings or prolongation or when agreement concerning prolongation could not be reached). The aim of such a practice was to ruin political plans of a given party. Until then, however, a sejm that was supposed to normalise the situation in the country after the king had died and prepare the foundations for a future election had never been cancelled. It must be emphasised that a convocation sejm was called a general confederation and passed laws with the majority of votes. Therefore, a vote of one deputy could not cancel it. The Convocation of 1696 was cancelled by Łukasz Horodyński, which was possible because it was considered cancelled. This, however, did not prevent its participants from signing the act of the general confederation despite the fact that it was done with objections of the majority of deputies. It also did not prevent establishing the date of the Election Sejm.

The research revealed that cancelling the Convocation was not the only feature that distinguished this Sejm from other convocation sejms. Others were: no Russian involvement in the events of the interregnum, severe aversion towards the family of the late monarch, two military confederations that affected in and the fact that the Speaker of post-convocation sejmiks was frequently the same person. When the Sejm was held, senators decided not to make their speeches. Most importantly, however, the period of interregnum in 1696 abounded in practices that entered into tradition of subsequent interregna. In the military aspect, this concerned delegating a troop to protect Warsaw. The second issue concerned doubling (or even tripling) the number of judges of courts established during the interregnum (Polish sędzia kapturowy).