Status lekarza w cesarstwie rzymskim : cywilna i wojskowa opieka medyczna

Abstract

Głównym celem dysertacji ”Status lekarza w cesarstwie rzymskim. Cywilna i wojskowa opieka medyczna” jest próba określenia statusu: lekarza - jednostki w hierarchii społecznej, oraz lekarzy jako grupy w społeczeństwie rzymskim. Zaś charakterystyka systemu opieki zdrowotnej, zarówno cywilnej jak i wojskowej, oraz ukazanie rozwoju medycyny w starożytności, stanowi punkt wyjścia, do stworzenia hierarchii wśród medyków rzymskich.

W przypadku lekarza dokonałam zestawienia: lekarza z powołania - idealnego, z lekarzem, który wybrał takie zajęcie z konieczności lub chęci zarobku (daleki od ideału). Przeprowadzone badania wykazują, iż na określenie znaczenia i pozycji medyka w społeczeństwie duży wpływ miały oczekiwania pacjentów oraz warunki pracy lekarza. Determinantami były także: sytuacja prawna i materialna medyków rzymskich, wykształcenie i etyka „zawodu”.

Ramy chronologiczne zasadniczej części dysertacji to okres od połowy I w. p.n.e. do IV w. n.e. W pracy pojawiają się jednak wcześniejsze teorie czy szkoły medyczne, w takim zakresie, w jakim wpływały one później na medyków rzymskich. Świadomie zrezygnowałam z rozciągnięcia ram czasowych rozprawy na późny antyk. Gdyż późno-antyczne źródła np. epigraficzne bardziej skupiają się na przekazywaniu informacji o śmierci męczeńskiej medyka, niż na podaniu tytułu, czy stanowiska, które piastował.

Praca podzielona została na pięć rozdziałów z podrozdziałami. Rozdział I „ Główne założenia medycyny -medycyna a filozofia” jest propedeutyką medycyny starożytnej. Rozdział ten ma także za zadanie uświadomić, że wykształcony lekarz, który chciał praktykować, stykał się z niezrozumieniem i niedocenieniem przez pacjentów, którzy wybierali lekarza tańszego, milszego czy popularniejszego. Najważniejszą i najistotniejszą częścią pracy są rozdziały II „lατρός, medicus - opieka cywilna" i III „Medicus in valetudinario - opieka wojskowa" poświęcone bezpośrednio lekarzowi cywilnemu i wojskowemu. Rozdziały te to próba odpowiedzi na pytanie, kim lekarz powinien być. Poprzez opis hierarchii wśród medyków, stanu majątkowego, poziomu „wyedukowania” czy uwarunkowań prawnych starałam się określić status lekarza. Wszystko to funkcjonuje w korelacji z diametralnie różnymi wizerunkami medyka w literaturze greckiej i rzymskiej. Zwróciłam w pracy uwagę m.in. na wyidealizowanego lekarza przedstawionego przez Ceslusa oraz karykaturalnego medyka ukazanego w epigramatach Marcjalisa w których poeta utożsamiał lekarza z grabarzem. Rozdział IV „Ars medendi - sztuka leczenia" jest poświęcony zasadom i sposobom leczenia chorego. Znajdują się tu informacje dotyczące medykamentów, technik operacyjnych i narzędzi oraz diet wykorzystywanych przy kuracji czy leczniczych pobytach w centrach balneologicznych. Skuteczność kuracji wpływała na popularność i wynagrodzenie medyka, czyli na jego status. Ostatnia część pracy, rozdział V, to biogramy lekarzy doby cesarstwa. Fragmentaryczność źródeł, lub ich całkowity brak, wymusił na mnie traktowanie lekarza jednostkowo. Dysproporcja pomiędzy biogramami wynika z ilości oraz jakości informacji, które posiadamy na temat konkretnych lekarzy. Należy także podkreślić, iż spora grupa medyków pochodziła z niższych warstw społecznych. Z tego powodu jesteśmy dziś pozbawieni świadectw dotyczących ich działalności. Zapewne często brak środków finansowych sprawił, że ani rodzin ani wdzięcznych pacjentów nie było stać na ufundowanie płyty nagrobnej lub dziękczynnej, będącej świadectwem pozycji czy osiągnięć zmarłego. Fakt ten utrudnia rzetelne badania statystyczne. W tej części pracy wykorzystałam metodę prosopograficzną. Pomimo tego zabiegu, dysertacji nie należy traktować tylko jako studium prosopograficznego. Metoda ta pozwoliła na stworzenie listy 93 medyków praktykujących w Rzymie.

Źródłowymi klamrami spinającymi całą pracę są Corpus Hippocraticum i Opera Omnia Galena. Dzieła ojca medycyny stworzyły podwaliny pod „nowoczesną” sztukę leczenia. Prace Galena to z jednej strony komentarz do dzieł Hippokratesa, z drugiej ukoronowanie i zarazem zamknięcie całej epoki. Pomimo, iż teorie Galena są obecne w medycynie średniowiecznej, to badania krytyczne nad medycyną starożytną, szczególnie nad twórczością Hippokratesa i Galena rozpoczęto dopiero w XVIII wieku. Wartość prac Galena przez wieki została obniżona nie tylko przez liczne przekłady, błędy kopistów, lecz „uzupełnienia”.

Najważniejszym dla mnie zadaniem była próba odpowiedzi na pytanie - jaki był status lekarza? Po analizie źródeł wykorzystanych w pracy jasne stało się, że zarówno rola, jak i status medyka przeplatają się ze sobą, ponieważ w przypadku lekarza to oczekiwania pacjenta i ich realizacja wpływały na pozycję społeczną.

By określić faktyczny status lekarza w społeczeństwie rzymskim, należy zwrócić uwagę: czy medyk praktykujący pozostawił po sobie dzieła naukowe; czy medyk dokonał spektakularnych uzdrowień, które przyniosły mu majątek i sławę (działalność ta nie musiała być równoznaczna z wiedzą medyczną). Ważny był także sposób działania lekarza. Przykładowo lekarz miejski-cywilny, który był dobrym fachowcem, stosował zasadę po pierwsze nie szkodzić, nie pobierał wygórowanych opłat, cieszył się szacunkiem i poważaniem wśród swoich pacjentów. Podobnie było w przypadku lekarzy legionowych. Często byli to dobrzy rzemieślnicy.

Wśród legionistów ich pozycja i rola była wysoko oceniana, lecz patrząc z perspektywy Imperium ich status był niski. Przeciwieństwem był lekarz cesarski, archiater. Jego kariera i pozycja społeczna wynikała najczęściej z korzystnych okoliczności. Ponieważ „leczył” najważniejsze osoby w państwie, mógł wpływać na ich decyzje, otrzymywał także liczne przywileje i wyższe wynagrodzenie.

Źródła epigraficzne są główną bazą danych o tytułach medyków, ich pochodzeniu i zasługach. Osobiście uważam je za najlepszy dowód wysokiego statusu społecznego, często lokalnego, jaki osiągnął wymieniony w nich lekarz. Pamiętać jednak należy, o przypadkach gdy bogaci medycy np. wyzwoleńcy kupowali przywileje, jak chociażby możliwość wystawienia pomnika w mieście. Większość inskrypcji dotyczyła lekarzy wojskowych. Zjawisko to nie zaskakuje. Legionowy lekarz miał nie tylko możliwość zrobienia kariery i szybkiego awansu społecznego, praca ta bowiem przynosiła wymierne korzyści materialne. Było to stanowisko służbowe. Tak jak kariera wojskowa, również kariera medyka uzależniona była od koneksji, pochodzenia, rodziny i umiejętności. Często w tej właśnie kolejności. To, co jednak wyróżniało medyka od legionisty, to przywileje, czy możliwości uzyskania wyższych wynagrodzeń. Fakt ten determinował dwa zjawiska. Po pierwsze medyk legionowy cieszył się w swoim otoczeniu większym szacunkiem niż medyk cywilny. Po drugie można pokusić się o określenie, iż w przypadku lekarza wojskowego, lekarz ów wykonywał zawód -professio.

Z punktu widzenia niniejszej pracy, ważna jest rekonstrukcja hierarchii lekarzy, która pomogłaby ustalić status medyka w społeczeństwie rzymskim. Przedstawiona w pracy hierarchia lekarzy oraz wnioski z niej wynikające, nie pretendują do jedynych słusznych interpretacji. Jest to wynik przeprowadzonej analizy różnorodnych źródeł antycznych. Analizując źródła, można stwierdzić, iż najwięcej lekarzy należało do średniej warstwy humiliores, sporą grupę stanowili także lekarze-szkarlatani, których należy zaszeregować do najniższej warstwy społecznej - tenuiores. Pomimo iż lekarze cesarscy spełniali większość wytycznych Arystydesa: posiadali często duże majątki, wpływy polityczne, szacunek, pełnili rolę „szarych eminencji”, to w większości przypadków byli wyzwoleńcami. A wyzwoleńcy, tak jak i żołnierze, nie mogli być zaliczeni do honestiores. Z tego też powodu lekarzy działających w Rzymie należałoby zaliczyć do humiliores.

The aim of a dissertation "The physician status in the Roman Empire. Civilian and military medical care" is an attempt to determine the status of a doctor in the ancient Roman society. Both individual status in the social hierarchy and physicians as a group as well as the health care system were the starting point to create a hierarchy of the Roman physicians.

A juxtaposition was made: a doctor with a vocation as an ideal one and a doctor who chose this occupation by necessity or desire to make profits (far from ideal). The studies showed that large expectations of patients and conditions in which he worked have affected on determination of the importance and position of the physician in the society. Determinants were legal and material position of the Roman physicians, education and ethical side of a "profession".

Chronologically the dissertation focus on a period from the mid-first century BC to the fourth century A.D. However, earlier theories or medical schools, which had influenced later Roman medicine, are mentioned in the dissertation. I have deliberately omitted the late antiquity period, due to the fact, that late-antique sources, such as epigraphic artefacts, focuse more on providing information about the martyrdom of the physician, rather giving a title or position, which he held.

The work is divided into five chapters. Chapter I "The main rulebooks of medicine - medicine and philosophy" is an introduction to an ancient medicine in general. This section aimed to realize that an educated doctor who wanted to practice, contacted with an misunderstanding and underestimation of the patients. Patients have often chosen the doctor cheaper, nicer and more popular. The most important part of the dissertation are chapters II "Iatros, medicus - civil care" and III "Medicus in valetudinario - military care", both devoted directly to a civil and military doctor. The aim of these chapters are to answer to a question who a doctor should be. By a description of a hierarchy among medics assets, the level of "education" or law conditions I made an attempt to define the status of a doctor. The studies were made in correlation with radically different descriptions of doctor from Greek and Roman literature. I noted an idealized doctor presented by Ceslus and caricature medic presented in poet Martial's epigrams, in which the doctor has bee identified as a gravedigger. Chapter IV "Ars medendi - art therapy" is devoted to rules and ways of treating patient. Information about medications, surgical techniques, tools and diets used in the treatment are mentioned here. As well as an information about the methods of treatment in balneology centers. The effectiveness of treatment affected on a popularity and salary of a doctor, so as on the status of a doctor. The last part of the dissertation, Chapter V, consist of biographies of doctors. Due to the fragmentary sources doctors were presented as an individual, not as a group. The disproportion between the biographies is the result of the quantity and quality of information concerning concrete doctors. A large group of doctors came from the lower social strata. For this reason, we lack information on their activities. Often a lack the financial resources caused that neither families nor grateful patients could not afford to fund a tombstone or a thanksgiving monument informing about a position or achievements of the deceased. Due to this fact, reliable statistical surveys are difficult to made. I used prosopography mathod in this part of the dissertation, the dissertation should not be regarded as a prosopography study. I used this method only to create a list of 93 physicians practicing in Rome.

The main sources, on which I based my studies, are Corpus Hippocraticum and Opera Omnia by Galen. Works of the "Father of Medicine" have created the foundation for the "modem" art therapy. Works of Galen, on the one hand are a comment to the works of Hippocrates, on the other hand are closing the whole period. Although the theories of Galen are present in medieval medicine, are often criticized. The works of Hippocrates and Galen were reinterpretated in the eighteenth century. The value of Galen's works has been reduced, over the centuries, not only by the numerous translations but also because of the mistakes of copyists.

The most important aim of the dissertation was to answer the question - what was the status of the doctor? After examination of the sources, it became clear that both, the role and status of the physician are interlaced due to the expectations of the patient and their realization affect the social position of a doctor. To determine the actual status of the doctor in Roman society, attention should be payed on whether medical practitioners left his scientific works. Did medic made spectacular healings that brought him wealth and fame. Was he a good specialist, loyal to the principle "First do no harm", did he receive exorbitant fees, did he enjoyed the esteem and respect of his patients. Civilian and military doctors were good craftsmen. Among the soldiers, position of a doctor was highly evaluated. From the imperial perspective, a status of a military doctor was low. The opposite was the status of an imperial doctor. His career and social position stemmed mostly from favourable circumstances. Because he treated the most important people in the Imperium, he could affect their decisions, he has received numerous privileges and a higher salary.

Epigraphic sources form the main database of physicians titles, their origins and work. This is the best evidence of high social status, often local, which reached the specific doctor. But we must remember that the rich doctors could buy privileges, for example, the possibility of erecting the monument in the city. Most of the inscriptions are related to military doctors. This occurrence is not surprising. Legionary doctor had the opportunity to make a career and earn a quick social promotion. This work has brought major benefits due to its the official position. As military career, also a medic career was dependent on connections, origin, family and skills. Often in that order. Military doctor enjoyed more respect than civil doctor.

From the standpoint of this dissertation, the most important is the reconstruction the hierarchy of doctors, which helped to determine the status of the physician in Roman society. Doctors hierarchy and conclusions resulting therefrom, presented in the work, does not aspire to the only legitimate interpretation. This is the result of the analysis of various ancient sources. By analyzing the sources, we can conclude that most doctors belonged to the middle layer humiliores. A large group were also uneducated "doctors-sorcerers", which must arrange for the lowest social class - tenuiores. Although the imperial doctors fulfilled most of the guidelines Aristides: had often large fortunes, political influence, respect, acted as the "gray eminence", in most cases, were freedmen.

But the freedmen, as well as soldiers, they could not be counted for honestiores. For this reason, doctors working in Rome would fall to humiliores.