Rycerstwo ziemi sądeckiej w średniowieczu

Abstract

Rozprawa poświęcona jest rycerstwu posiadającemu w okresie średniowiecza dobra ziemskie na terenie ziemi sądeckiej (Sądecczyzny). Zakres terytorialny rozważań to obszar, jaki rozumiano pod określeniem „ziemi sądeckiej” w wiekach średnich. Stanowił on terytorium kolejnych średniowiecznych jednostek administracyjno-sądowniczych z siedzibą w Sączu (okręgu grodowego, kasztelanii, władztwa księżnych sądeckich, powiatu sądowego), początkowo obejmujących Kotlinę Sądecką i jej najbliższe okolice, z czasem, w miarę postępów osadnictwa rozleglejszych (w przybliżeniu sięgających: od rzeki Białej na wschodzie po Kotlinę Nowotarską i Gorce na zachodzie oraz od beskidzkich szczytów, stanowiących zarazem granicę państwową na południu po dwie położone równoleżnikowo linie wzniesień pomiędzy Tropiem a Czchowem).

Chronologicznie rozważania zamykają się w ramach średniowiecza, przy czym ściśle rzecz biorąc dolną granicę stanowi tu pierwsza połowa XIII w., kiedy to poświadczone jest na Sądecczyźnie istnienie rycerskich dóbr ziemskich (odnośnie wcześniejszego stulecia, z braku źródeł, budować możemy tylko mniej lub bardziej prawdopodobne hipotezy). Za górną granicę czasową badań obrany został koniec XV w., kiedy to mamy już do czynienia ze zmierzchem średniowiecznego rycerstwa.

Celem przeprowadzonych badań było uzyskanie w miarę możliwości najpełniejszego obrazu średniowiecznego rycerstwa ziemi sądeckiej, obejmującego takie zagadnienia jak jego geneza, powiązania genealogiczne zamieszkujących Sądecczyznę rycerskich rodzin, ich stan majątkowy, udział w kolonizacji, działalność fundatorska. działalność publiczna wyrażająca się przede wszystkim w obsadzie urzędów. Poczynione ustalenia przedstawione zostały w rysach monograficznych kolejnych odnotowanych wspólnot rodowych, które poprzedzone są jeszcze osobnym rozdziałem poświęconym najdawniejszemu rycerstwu Sądecczyzny.

Odnośnie większej części XIII w. posiadamy informacje o kilku jedynie mających na jej terenie dobra przedstawicielach możnowładztwa i dopiero pod koniec tego stulecia znacząco zaczyna zwiększać się liczba poświadczonych źródłowo przedstawicieli stanu rycerskiego, posiadających włości w ziemi sądeckiej. Fakt ten związany jest z przy byciem wówczas do Sącza księżnych Kingi i Gryfiny. które to utworzyły w tym mieście nowy ośrodek władzy, a w ich otoczeniu zorganizował się dwór, na którym zgromadzili się ludzie przybyli z księżnymi z Krakowa, jak również przedstawiciele elity lokalnej społeczności.

W XIV w. częstotliwość wystąpień w źródłach osiadłego na Sądecczyźnie rycerstwa zwiększa się szybko, od końca tegoż stulecia, dokąd sięgają zachowane księgi sądów ziemskich, wzrastając wręcz, lawinowo i w XIV i XV w. odnotowujemy jako posiadających dobra na objętym badaniami terytorium przedstawicieli niemal trzydziestu różnych rodów rycerskich.

Chronologicznie, biorąc pod uwagę moment pierwszego wystąpienia w źródłach, najwcześniej spotykamy się w ziemi sądeckiej z: Gryfitami, Janinami, Jastrzębcami i Toporami; ci na pewno byli już na jej terenie w XIII w. Następnie, w pierwszej połowie XIV w. potwierdzone jest posiadanie dóbr na Sądecczyźnie przez Starychkoni oraz Drużynitów. W drugiej połowie tego stulecia w źródłach pojawiają się jako mający tu ziemie Niesobie, Odrowążowie, Ogniwowie Lubowlici. Półkozice, Strzemieńczycy Zaroszyce, Strzemieńczycy Ławszowici, Szreniawici, Świnkowie i Turzynici, a także jeden przedstawiciel rodu Dębnów. Od pierwszej połowy XV w. występują jako właściciele dóbr w ziemi sądeckiej Czarni Jelenie, Ostoje, Ośmiorogowie. Sulimczycy, a nadto -mniejszych włości - Trąbowie, Radwanici, Grzymalici, Wężykowie i Warniowie. W drugiej połowie XV stulecia weszli w posiadanie dóbr na badanym terenie Korczakowie, Leliwici i Bogoriowie.

Obok wymienionych powyżej rodów posiadających na Sądecczyźnie dobra na prawie rycerskim, uwzględniony został w rozprawie jeszcze ród Szarzów, reprezentowany tu przez rodzinę Ratołdów, będących w XV w. długoletnimi dzierżawcami starostwa nowotarskiego.

Odnotowujemy wreszcie w średniowiecznej ziemi sądeckiej licznych przedstawicieli drobnego rycerstwa, których przynależności rodowej nie potrafimy ustalić. Ich również uwzględniono w prowadzonych rozważaniach, starając się odnotować wszystkich posiadaczy dóbr rycerskich Sądecczyzny, tak aby uzyskany obraz jej rycerstwa był możliwie najpełniejszy.

A subject of the dissertation are the knights who possessed estates in the region of Sącz (in Lesser Poland) during the Middle Ages.

The area covered by the research is ziemia sądecka (Sądecczyzna) in the medieval meaning of the term. This name was formerly used to call the territory of the consecutive administrative and judicial units with the Capital in Sącz (castellany, principality, judicial district), in the beginning covering Kotlina Sądecka and nearby surroundings, later, with the progress of colonization, more extensive (reaching approximately: Biała river in the east, Kotlina Nowotarska and the Gorce Mountains in the west, Beskid peaks, forming also the State border in the south and hills between Tropie and Czchów in the north).

The period covered by the study is, strictly speaking, 13th to 15th century. In the first half of the 13th century we can notice first knightly estates in ziemia sądecka (relating to the earlier centuries, due to lack of sources, we can only make some hypotheses), while the second half of the 15th century was the time of definitive end of medieval chivalry in Poland.

The aim of the study was to gain deeper knowledge of medieval chivalry of ziemia sądecka, covering such issues as its genesis, genealogy of local noble families, their financial status, participation in the colonization, foundations and public activity, including, first of all, offices taking. The results of the studies have been presented in monographic chapters dedicated to all noted families, preceded by one separate, devoted to the earliest knights of Sądecczyzna.

For most of the 13th century we have information about only few magnates who had lands there, while at the end of this century the number of knights possessing estates in ziemia sądecka appearing in sources begins to increase significantly. This fact is related to the events which took place at that time, i.e. the arrival of princesses Kinga and Gryfina to Sącz and establishing a centre of authority in this town. Both members of local elite and sonie princesses courtiers from Krakow came to their new court.

In fourteenth-century documents we can read about knights resident in Sądecczyzna much more frequenlty, particularly from the last years of the 14th century, from when date the oldest preserved land court record. So in 14th and 15th century as landowners in the territory covered by the study we notice members of noble families of nearly thirty various coats of arms.

First we note in ziemia sądecka families of Gryf Janina, Jastrzębiec and Topór, they all were surely there in 13th century. Later, in the first half of the 14th century as possessors of the lands in Sądecczyzna appear families of Starykoń and Drużyna, in the second half of this century - families of Niesobia, Odrowąż, Ogniwo Lubowla, Półkozic, Strzemię Zaroże, Strzemię Ławszowa, Szreniawa, Świnka and Turzyna, as well as one member of Dębno clan, in the first half of the 15th century - families of Czarny Jeleń, Ostoja, Ośmioróg, Sulima, and also, as owners of smaller estates - Trąby, Radwan, Grzymała, Wężyk and Warnia, in the second of this century -families of Korczak, Leliwa and Bogoria.

Furthermore, aside from the above mentioned chivalric clans possessing hereditary estates (held on the basis of ius militare) in Sądecczyzna in the study has been included also the Ratołd family, longtime tenants of the Nowy Targ county in 15th century.

We notice as well in medieval ziemia sądecka numerous representatives of rather unwealthy chivalry, possessors of smali properties, which ancestral affiliation is unknown. They have been included in the study too, with the intention of noting all noble landowners in Sądecczyzna and getting the fullest possible picture of medieval chivalry in this region.