| dc.description.abstract | Punktem wyjścia dla autora do podjęcia problematyki opozycyjnej orientacji lewicowej w latach 1976-1989 były liczne wypowiedzi niezależnych publicystów, które wskazywały na funkcjonowanie w obrębie ruchu silnego skrzydła lewicowego. W tym kontekście należy wspomnieć artykuł „Refleksje o opozycji" Antoniego Macierewicza, w którym była mowa o podziemnym „nurcie rewizjonistycznym, nawiązującym do tradycji lewicowych, socjalistycznych i rewolucyjnych”. Tego typu opinie skłoniły autora do zastanowienia się nad kluczowym z punktu widzenia dalszych rozważań problemem badawczym: jak kształtowało się oblicze ideowe opozycyjnej orientacji lewicowej?
Ze względu na przyjętą w pracy chronologię, bazę źródłową oraz przedmiot badań, opozycję polityczną, za Krzysztofem Łabędziem, zdefiniowano jako „system mniej lub bardziej zorganizowanych grup wyróżniających się dążeniem do pozbawienia władzy partii komunistycznej, w bliższej lub dalszej perspektywie, stopniowo poprzez ograniczenie jej wpływów lub całkowicie przy zaistnieniu sprzyjających okoliczności”.
Natomiast określając termin lewicowość, odwołano się do licznych desygnatów tego pojęcia zaczerpniętych z literatury przedmiotu, aby skonstruować paradygmat, który stałby się narzędziem służącym do analizy opozycyjnej myśli politycznej. Zaproponowano ujęcie, które zamykało się w czterech podstawowych zakresach:
1) Demokratyzm przejawiający się w silnym akcentowaniu postulatu udziału szerokich mas w podejmowaniu decyzji politycznych, ale przede wszystkim w tworzeniu, bądź wspieraniu inicjatyw i instytucji, które miałyby umożliwiać społeczną partycypację w życiu publicznym oraz dążeniu do ewolucyjnych lub rewolucyjnych przekształceń. Ten ostatni aspekt Janusz Reykowski nazwał „ideą zmiany”.
2) Egalitarny humanizm polegający na dążeniu do zmniejszania społecznych nierówności, zwracaniu uwagi na poszanowanie praw jednostki, dbaniu o sprawy mniejszości i oparte o współpracę relacje z sąsiadami, opowiadanie się za polityką ochrony interesów grup słabszych i biedniejszych oraz, jak zwracał uwagę Roman Tokarczyk, podkreślaniu znaczenia ideałów wolności, równości i sprawiedliwości społecznej.
3) Ekonomiczny etatyzm objawiający się w tym, co Eliaz Diaz nazywał „skłonnością do redystrybutywnej i cechującej się proporcjonalną niwelacją polityki gospodarczej opartej raczej na pracy niż na kapitale”, a więc w popieraniu systemu opartego na częściowym planowaniu i poszerzonych kompetencjach państwa w zarządzaniu gospodarką, na własności mieszanej lub społecznej, nacjonalizacji podstawowych sektorów gospodarki, interwencjonizmie i rozbudowanych funkcjach socjalnych państwa.
4) Aksjologiczny liberalizm związany z tym, co Ryszard Herbut nazywał „hołdowaniem postawom laickim”, ale także opowiadaniem się za rozdziałem Kościoła od państwa, oraz propagowaniem haseł anarchistycznych, pacyfistycznych i ekologicznych.
Pod pojęciem orientacja lewicowa rozumiano zatem zespół poglądów wyrażanych przez niezależnych działaczy lub określone środowiska w wypowiedziach zamieszczanych na łamach wydawnictw ukazujących się poza cenzurą i zawierających treści mieszczące się w którymś z wyodrębnionych wcześniej zakresów lewicowości.
Rozważania natury teoretycznej oraz analiza materiału źródłowego skłoniła autora do postawienia tezy, że orientacja lewicowa była dominującym kierunkiem w podziemiu i stanowiła formację ideową szeroko oddziaływującą na cały ruch opozycyjny w latach 1976-1989, a jej poglądy kształtowały się wokół czterech wyznaczników lewicowości - demokratyzmu, egalitarnego humanizmu, ekonomicznego etatyzmu i aksjologicznego liberalizmu.
W ten sposób sformułowana teza sprawiła, iż głównym celem rozprawy stała się analiza oblicza ideowego opozycyjnej orientacji lewicowej we wskazanym powyżej okresie. Aby zrealizować zasygnalizowany cel, zastosowano dwa kryteria wyodrębniające. Pierwszym było odwołanie się do tzw. identyfikacji w obrębie ruchu, rozumianej w tym przypadku jako deklaracje przedstawicieli konkretnych środowisk odnośnie własnej przynależności światopoglądowej oraz wzajemne postrzeganie uczestników różnych niezależnych formacji pod względem pochodzenia ideowego. Dzięki temu, możliwe stało się wskazanie pewnej liczby opozycyjnych ugrupowań, które należy określić mianem lewicowych. Drugim ze wspomnianych kryteriów była analiza poglądów, opinii i programów zawartych w różnych drugoobiegowych wydawnictwach o charakterze ciągłym i zwartym, które opisany powyżej aparat pojęciowy pozwolił określić mianem lewicowych.
W swoich badaniach autor posłużył się metodą historyczno-porównawczą, na którą w politologii, powtarzając za Andrzejem Chodubskim, składa się m.in. „gromadzenie obszernego materiału źródłowego jako podstawy do formułowania praw naukowych". Następuje to, jak wskazuje z kolei Jerzy Topolski, poprzez „zamianę informacji źródłowych zaopatrzonych odpowiednią etykietą autentyczności i wiarygodności, w twierdzenie o faktach". Efektem tego procesu jest natomiast uzyskanie „faktu historycznego", który, w przypadku niniejszych rozważań, oznaczał charakterystykę orientacji lewicowej w obrębie środowisk opozycji politycznej w PRL w latach 1976-1989. Zastosowaną w rozprawie techniką badawczą była analiza treści w jej wymiarze jakościowym. Natomiast jednostką analizy wypowiedź charakteryzowana pod kątem obecności lub nieobecności w niej treści istotnych z punktu widzenia problematyki dysertacji. Technika ta miała służyć możliwie precyzyjnemu odtworzeniu orientacji lewicowej w każdym z wyodrębnionych uprzednio zakresów uwzględniając zróżnicowane natężenie każdego z nich.
Wspomnianą bazą źródłową pracy stanowił drugi obieg wydawniczy, który za Adamem Rolińskim można zdefiniować jako „wydawnictwa osób, instytucji lub organizacji najczęściej nieposiadających osobowości prawnej i niepoddane kontroli cenzorskiej”. Z wyliczeń Biblioteki Narodowej wynika, iż w latach 1976-1989 poza cenzurą opublikowano prawie 5500 czasopism oraz 6315 tytułów książek i broszur. Spośród tego obszernego zbioru dokonano wyboru ok. 200 wydawnictw zwartych i mniej więcej tyle samo ciągłych. Jeśli chodzi o czasopisma, to selekcji dokonano w oparciu o dwa kryteria: długość i częstotliwość ukazywania się oraz profil pisma. W pierwszym przypadku brano pod uwagę periodyki wychodzące minimum trzy lata, natomiast w drugim kierowano się nazwą gazet i obliczem ideowym wydających je środowisk.
Dysertacja została podzielona na dwie części: teoretyczno-historyczną i empiryczną. Pierwsza stała się próbą naukowego ujęcia terminu „orientacja lewicowa", posłużyła zdefiniowaniu najważniejszych dla późniejszych rozważań pojęć, miała pokazać historyczną ciągłość postaw lewicowych w tradycji polskiej myśli politycznej oraz była próbą rozpoznania konkretnych ugrupowań jako lewicowe w oparciu
o identyfikację w obrębie ruchu. Do formacji, z dorobku których czerpała opozycyjna lewica zaliczono Polską Partię Socjalistyczną, środowiska młodzieżowe połowy lat 50. zorganizowane wokół tygodnika „Po prostu”, rewizjonistów, lewicę katolicką oraz grupy inteligenckie funkcjonujące na początku lat 70. Natomiast spośród ugrupowań opozycyjnych funkcjonujących w latach 1976-1989 jako odwołujące się do lewicowych ideałów (na podstawie identyfikacji w obrębie ruchu) uznano: Komitet Obrony Robotników, Ruch Wolnych Demokratów, Konfederację Polski Niepodległej, Kluby Rzeczypospolitej Samorządnej „Wolność-Sprawiedliwość-Niepodległość”, NSZZ „Solidarność”, Komitety Oporu Społecznego, Solidarność Walczącą, Ruch Polityczny „Wyzwolenie”, Ruch Społeczny „Wolność-Sprawiedliwość-Niepodległość”, Porozumienie Opozycji Robotniczej, Polską Partię Socjalistyczną, Ruch „Wolność i Pokój”, Ruch Społeczeństwa Alternatywnego oraz Polską Partię Ekologiczną.
Druga ze wspomnianych części dysertacji miała na celu weryfikację przyjętej na wstępie tezy poprzez charakterystykę orientacji lewicowej w obrębie opozycji politycznej w PRL i podzielona została na cztery rozdziały. W pierwszym, poświęconym demokratyzmowi, omówiono propagowane na łamach wydawnictw ukazujących się poza cenzurą, przywiązanie do postaw prodemokratycznych, przeanalizowano koncepcję demokratyzacji ustroju poprzez tworzenie, jak pisał Jacek Kuroń, „inicjatyw społecznych nastawionych na urzeczywistnianie narodowych aspiracji”, zarysowano antykomunistyczny
i niepodległościowego charakter opozycyjnej lewicy oraz jej koncepcje przekształceń ustrojowych. W rozdziale mówiącym o egalitarnym humanizmie scharakteryzowano poglądy podziemnej lewicy na sprawę potrzeby współpracy środowisk niezależnych z krajów bloku, zwrócono uwagę na szeroko propagowane w drugim obiegu kwestie wolności, równości i sprawiedliwości, które Leszek Kołakowski określił „sednem idei socjaldemokratycznej”. Kolejny rozdział poświęcony ekonomicznemu etatyzmowi zawierał zarysowanie opozycyjnej wizji modelu gospodarczego przyszłej Polski, w którym oprócz własności państwowej musiało znaleźć się także „miejsce dla szerokiego zakresu własności prywatnej, a także autentycznie spółdzielczej i komunalnej”. Zamieszczono tam również poglądy środowisk antykomunistycznych na temat prywatyzacji, roli samorządu pracowniczego i zakresu oddziaływania państwa na gospodarkę. W ostatnim z rozdziałów, mówiącym o aksjologicznym liberalizmie, autor skupiał się na charakterystyce opozycyjnej wizji relacji pomiędzy Kościołem i państwem, stosunku do katolicyzmu ukazanego chociażby poprzez pryzmat takich kwestii, jak zakres akceptacji dla powrotu religii do szkół oraz na przedstawieniu postulatów rodzących się wówczas w PRL nowych ruchów społecznych: pacyfistycznych, anarchistycznych i ekologicznych.
Zakończenie dysertacji poświęcone zostało prezentacji wniosków podsumowujących, sprawie obecności w myśli politycznej III RP elementów światopoglądu lewicowego, charakterystycznych dla oblicza ideowego opozycji w latach 1976-1989 oraz ukazaniu stopnia percepcji programu opozycyjnej niezależnej lewicy w świadomości społecznej. | |
| dc.description.abstract | In this postgraduate work the author is trying to describe this part of the “underground” which based its programme on leftist ideals. He called these dissidents “leftist orientation”. The author has distinguished its four main features: democratization, egalitarian humanism, economic state control and axiological liberalism.
In the first chapter it was explained the roots of leftism in Poland reaching the second half of XIX century, the beginning of XX century and the tradition of II (second) Polish Republic.
In the next chapter the author is focusing on democratization, so that he is describing strong connections between leftist opposition and democratic ideals. It was presented the underground conception of “self - governing republic”, which tells that achieving independence by Polish people depends on building the civil society among them. The author is also writing about this part of the underground that prefers the compromise with the government as a method of being independent.
The third chapter is treating of egalitarian humanism. The author is focusing on the opposition’ conception in the field of reducing the social inequality, respecting human rights, taking care of minority interests, supporting the protection policy of weaker and poorer groups’ interests, underlining the meaning of ideals of freedom, equality, justice and internationalism.
Writing about economic state control the author is trying to describe the economic ideas of leftist opposition, which based on very special sensibility to the harm of poor part of society and building the economy resting on three types of property: private, council and state.
In the next chapter the author is concentrating on axiological liberalism. He is presenting some modern social movements as for example pacific movement, feminist m., anarchic m. and ecology m. that appeared in Polish society and he is describing the opposition’ views to relation between the government and the Catholic church. To summing up the author is wondering what happened to leftist ideas from opposition in III (third) Polish Republic.
This postgraduate work is mainly based on materials collected in Foundation of Center of Records Independence Act in Cracow as well as in Jagiellonian Library. These are especially magazines e.g. "Worker”, "Weekly Mazovia”, "Fighting Solidarity”, "Voice”, "Card” and "Critic”. The author also uses books published in “second” circulation by Adam Michnik, Jacek Kuroń, Leszek Moczulski and Jan Lityński. He bases on literature concerning the opposition and Communist Polish Republic, too. The main authors are Krzysztof Łabędź, Antoni Dudek and Andrzej Friszke. During this work the author uses the books of these authors first of all.
The author chooses the historical-comparative method. It depends on collecting reference material, analyzing them and reaching some general conclusion. | |
