Wadowice 1772-1918 : studium społeczno-gospodarcze

Abstract

Celem pracy Wadowice 1772-1918. Studium społeczno-gospodarcze jest ukazanie przeobrażeń społeczno-gospodarczych, które przekształciły w XIX wieku niewiele znaczące miasteczko, jakim były Wadowic, w znaczący ośrodek miejski Galicji (proces tzw. urban growth). Analizie poddałem procesy, które wypłynęły na rozwój miasta, jego „otwarcie cywilizacyjne” i „otwarcie na nowoczesność”. Swoją uwagę skupiłem przede wszystkim na: uwarunkowaniach komunikacyjnych, przemianach administracyjnych, lokalnej mobilności społecznej, stosunkach oświatowych i relacjach gospodarczych. Cezury czasowe dysertacji obejmują okres przynależności Wadowic do monarchii habsburskiej, od 1772 do 1918 roku, aczkolwiek pierwotnie moim założeniem było przedstawienie stosunków społeczno-gospodarczych Wadowic w dobie autonomii galicyjskiej (1867-1914). W toku prowadzonej kwerendy i w trakcie przygotowywania rozprawy okazało się, jednak że nie sposób w sposób kompletny i gruntowny opisać dzieje społeczno-gospodarcze Wadowic bez uprzedniego odwołania się do czasów przedautonomicznych, które stanowią moment przełomowy w rozwoju miasta, co uzasadniam na łamach niniejszej pracy. Podobnie rzecz ma się z I wojną światową, która zburzyła dotychczasowy porządek, szczególnie w wymiarze geopolitycznym, ale także w ujęciu społeczno-gospodarczym. Kierując się tą argumentacją uznałem za konieczne odniesienie się do sytuacji Wadowic w czasie Wielkiej Wojny.

Rozprawa w sposób monograficzny ukazuje transformacje społeczno-gospodarczą Wadowic w okresie przynależności miasta do monarchii habsburskiej. W wielu przypadkach koniecznym było odwoływanie się do procesów, które miały charakter ogólnogalicyjskich. Dla przykładu wymienię tylko: transformację demograficzną, industrializację, wzrost aktywności społecznej mieszkańców itd. Tym sposobem na kanwie Wadowic utworzony został typowy model średniej wielkości miasta galicyjskiego.

Konstrukcja rozprawy posiada charakter problemowy. Praca obejmuje osiem rozdziałów. W pierwszym z nich przedstawiona została pozycja Wadowic, wzrost ich znaczenia na mapie administracyjnej Galicji w okresie przynależności do monarchii habsburskiej. Podjąłem się w szczególności przybliżenia znaczenia miasta jako ośrodka administracji: państwowej, sądowniczej, kościelnej oraz siedziby kahału żydowskiego.

W rozdziale drugim przedstawiłem uwarunkowania komunikacyjne Wadowic. Waga tego rozdziału polega na wskazaniu roli i znaczenia funkcji komunikacyjnych miasta w jego rozwoju. Poza typowym formami komunikacji jak transport: kołowy, kolejowy oraz rzeczny, postanowiłem poddać analizie ówczesne środki komunikacji społecznej. Należy do nich należy zaliczyć: pocztę, telegraf i wreszcie telefon.

Przeobrażenia demograficzno-społeczne stanowa kanwę rozdziału trzeciego. Ta część pracy pomimo, że najmniejsza objętościowo stanowi ważną ilustrację przemian i transformacji społecznych, których sceną stały się dziewiętnastowieczne Wadowice. Sporo miejsca poświęciłem zmianom ludnościowym i ogólnym trendom związanym ze wzrostem liczebności populacji. Procesy te starałem się jednak przedstawić przez pryzmat małego miasta.

Podrozdział dotyczący struktur narodowościowo-wyznaniowych, zdominowały kwestie osadnictwa żydowskiego w Wadowicach. W tej części pracy zawarłem także omówienie problematyki społeczno-zawodowej ludności Wadowic.

Rozdział czwarty zgodnie z tytułem traktuje o stosunkach gospodarczych. Zamieściłem w nim istotę przejścia miasta i jego mieszkańców ze struktur agrarnych do epoki industrialnej. Duży nacisk położyłem na poznanie specyfiki lokalnego rzemiosła, handlu oraz budowy podwalin dla miejscowego przemysłu (w dzisiejszym rozumieniu tego słowa).

Zainspirowany książką Jadwigi Hoff pt. Mieszkańcy małych miast Galicji Wschodniej w okresie autonomicznym podjąłem się przygotowania rozdziału poświęconego aktywności społecznej mieszkańców Wadowic. W tym kontekście należy traktować działalność wadowiczan w różnorakich stowarzyszeniach mających statut organizacji „niepolitycznych”, w fundacjach oświatowych oraz w bractwach i towarzystwach religijnych. Jedną z formą aktywności społecznej już w XIX wieku była działalność prasotwórcza, którą przedstawiłem w podrozdziale dotyczącym Prasy.

Jednym z najważniejszych zagadnień wymagających szczegółowego potraktowania pozostają Stosunki oświatowe. Temu ma służyć rozdział szósty. W tej części pracy starałem się odpowiedzieć na pytanie, czy i w jakim stopniu lokalne szkolnictwo wpłynęło na rozwój miasta? Omówiłem kolejno szkoły: ludowe, średnie i zawodowe na tle oświaty galicyjskiej. Ukazałem wpływ szkolnictwa elementarnego na alfabetyzacje mieszkańców miasta. Wyjątkowo potraktowałem miejscowe gimnazjum, któremu w dobie autonomicznej przypadła szczególna rola.

Przedłużeniem organicznego charakteru każdego miasta pozostaje jego „kamienna” struktura. Dlatego też ważny (nie najważniejszy) i nieodzowny element urbanizacji stanowi jego „materialna postać” wyrażana poprzez budynki i przestrzeń. Temu też zagadnieniu został poświęcony rozdział Zmiany przestrzenno-urbanistyczne i ruch budowlany. W rozdziale tym wiele miejsca zajęło mi omówienie problematyki modernizacji infrastruktury miejskiej. Szczegółowo potraktowałem także kwestie bezpieczeństwa municypalnego, o czym traktuje podrozdział Zabezpieczenia przeciwpożarowe i przeciwpowodziowe.

Trudnym ze względu na braki źródłowe okazało się przygotowywanie rozdziału ostatniego noszącego tytuł Miasto i jego mieszkańcy w latach „wielkiej wojny” (1914-1918). Pierwsza wojna światowa stanowiła jeden z najtrudniejszych epizodów w życiu mieszkańców Galicji. Wadowiczanie nie byli tutaj wyjątkiem. Ze względu na fakt ulokowania w mieście garnizonu wojskowego, umieszczenia tutaj obozu jenieckiego oraz bliskości frontu w 1914 roku, uznałem że na odrębne potraktowanie zasługuje miejsce Wadowic w polityce wojennej monarchii austro-węgierskiej oraz implikacje wynikające z tego tytułu dla mieszkańców miasta.

The aim of the present work is to depict the 19th century socio-economic transformations that changed a small town of minor importance into a meaningful urban centre of Galicia (the process of “urban growth”). I analysed the processes that influenced the urban growth of the town, its openness to civilisation and modernity. I paid attention mainly to such factors as communications conditions, administrative transformations, local social mobility, educational and economic relationships. The dissertation embraces the period from 1772 to 1918, which is the time when Wadowice was under Habsburg control, although initially I planned to present the socio-economic relations of Wadowice at the time of Galician Autonomy (1867-1914). However, during the preliminary research and in the process of preparation of the thesis it turned out that a complete and solid description of the socio-economic history of Wadowice is simply impossible to create without a previous analysis of the times preceding the Autonomy. They constitute a crucial point in the town’s development, which shall be justified in the thesis in question. A similar situation applies to the times of World War I that destroyed former geopolitical and socioeconomic orders. Following this reasoning, I decided that relating to the situation of Wadowice during the Great War is absolutely necessary.

In a monographic manner, the dissertation presents socio-economic transformations of Wadowice during its affiliation to the Habsburg monarchy. In numerous cases it was necessary to refer to processes concerning whole Galicia. I shall enumerate just a few to exemplify this: demographic transformation, industrialisation, increasing social activity of inhabitants etc. This way, Wadowice turned into a typical middle-size Galician urban centre.

The dissertation is constructed according to problems analysed and it includes eight chapters. The first one presents the position of Wadowice and its growing significance on the administrative map of Galicia at the time of being a part of Habsburg monarchy. I focused on outlining the importance of the town in question as an administrative centre for such institutions as: the state, the church, the court of justice and the Jewish qahal.

In the second chapter, I depicted the communications conditions of Wadowice. The importance of this chapter lies in pointing out the role and meaning of transportation functions of the town during its development. Apart from typical forms of communications, such as road, railway and fluvial transport, I decided to analyse social communication means as well. Here, I shall highlight the significance of the post, the telegraph, and, finally, the telephone.

Socio-demographic changes are the basis for the third chapter. This part of the present work, despite being the shortest one, constitutes an important illustration of social changes and transformations that took place in the 19th-century Wadowice. I dedicated a lot of attention to demographic changes and general trends related to the growth of population. Nevertheless, I attempted to describe these processes from the perspective of a small town. A section devoted to national and religious structures is dominated by issues concerning Jewish settlement in Wadowice. This part of the thesis includes a discussion of social and professional issues of Wadowice inhabitants.

According to its title, the forth chapter deals with economic relations. I presented there the essence of the town’s and its inhabitants’ move from agrarian structures to the industrial era. I put emphasis on describing the specificity of local craft, trade and foundations of industry (in the current meaning of the word).

Inspired by Jadwiga Hoff's book entitled Mieszkańcy małych miast Galicji Wschodniej w okresie autonomicznym (“Citizens of East Galicia’s Small Towns at the Time of Autonomy”), I started preparing a chapter devoted to social activity of Wadowice inhabitants. In this context, one shall take into consideration their active participation in various “non-political” associations, educational foundations, as well as religious brotherhoods and societies. One of numerous forms of social activity in the 19th century was the press, presented in a separate section of the same title.

One of the most important issues requiring a detailed analysis are educational relations. They are described in the sixth chapter. In this part of the dissertation, I tried to answer the question whether and to what extent local educational system influenced the development of the town. I elaborated on folk, secondary, and vocational schools in comparison with Galician education. I depicted the influence of elementary schooling on the process of alphabetisation of Wadowice inhabitants. The local middle school required exceptional attention, as it played a special role during the times of Autonomy.

The organic character of every town has its continuation in the “stone” structure. Therefore, the “material representation” expressed by means of buildings and space constitutes an important (but not the most important) and indispensable element of urbanisation. The chapter entitled Zmiany przestrzenno-urbanistyczne i ruch budowlany (“Spatial and Urban Changes and Building Traffic”) is devoted to this issue. In this chapter, I elaborate on the problems related to modernisation of urban infrastructure. I paid special attention to the issue of municipal safety as well, in the section Zabezpieczenia przeciwpożarowe i przeciwpowodziowe (“Fire and Flood Protection”).

Preparing the last chapter entitled Miasto i jego mieszkańcy w latach „wielkiej wojny” (1914-1918) (“The City and its Citizens during the Great War (1914-1918)”) turned out to be difficult due to lack of source materials. The First World War constituted one of the toughest episodes in the lives of Galicia citizens. The inhabitants of Wadowice were no exception. As a military garrison and a POW camp were located in the town as well as the 1914 front was very close to it, I decided that Wadowice requires a separate study of its position in the military politics of Austria-Hungary and its consequent implications for the town’s inhabitants.