Twórczość Fiodora Dostojewskiego jako źródło inspiracji filozofii dialogu na przykładzie koncepcji Emmanuela Levinasa i Józefa Tischnera

Abstract

Przedmiotem prezentowanej rozprawy jest oddziaływanie twórczości Fiodora Dostojewskiego na filozofię dialogu prezentowaną w dwudziestym wieku przez dwóch jej przedstawicieli, Emmanuela Levinasa i Józefa Tischnera. Analizując twórczość głównych przedstawicieli nurtu filozofii dialogu, odniesienie do Dostojewskiego odnaleźć można u wielu jej przedstawicieli, na przykład u Ferdinanda Ebnera, Martina Bubera, Eugena Rosenstock-Huessey'a, Emmanuela Levinasa oraz Józefa Tischnera. Ale najwyraźniej widoczne jest ono u Levinasa i Tischnera. Obecność dzieła Dostojewskiego w ich przypadku istotna jest nie tylko ze względu na liczne bezpośrednie: nawiązania do twórczości pisarza (tak dzieje się zwłaszcza u krakowskiego filozofa), lecz przede, wszystkim dlatego, że wydaje się mieć decydujące znaczenie dla kształtowania się głównych kategorii i motywów ich filozofii. W rozdziale І і II przedstawione i poddane analizie zostały te motywy twórczości Dostojewskiego, które wskazują na powinowactwo światopoglądu pisarza z nurtem filozofii dialogu. W rozdziale III і IV natomiast, zaprezentowane zostały wybrane elementy i motywy filozofii Levinasa oraz Tischnera, dla których, w moim przekonaniu, światopogląd i twórczość pisarza stanowiły bezpośrednią inspirację, i miały mniej lub bardziej bezpośredni wpływ na ich ukształtowanie. Jeśli chodzi o koncepcję francuskiego filozofa to należą do nich między innymi krytyka kultury nowożytnej oraz absolutyzacji kategorii rozumu, próba przywrócenia zasadności myślenia metafizycznego, koncepcja odpowiedzialności, temat epifanii twarzy i motyw kobiety. Natomiast w myśleniu krakowskiego filozofa należą do nich kategorie dramatu i tragedii, temat piękna, problem wolności-zniewolenia oraz motyw chrystologiczny. Przedstawienie związku twórczości Dostojewskiego z koncepcjami wybranych przedstawicieli filozofii dialogu, ma na celu, z jednej strony, ukazanie dzieła Dostojewskiego jako ważnego źródła jej inspiracji, ale z drugiej, przyczynić się do pełniejszego zrozumienia samego tego dzieła w kontekście zagadnień antropologicznych i aksjologicznych rozwijanych przez filozofów dialogu, a obecnych, czasem w zarodku, w twórczości i światopoglądzie rosyjskiego pisarza. Przede wszystkim jednak w analizach zaprezentowanych w rozprawie chodzi o pokazanie, że koncepcje filozofii i myślenia o człowieku formułowane przez tych przedstawicieli filozofii dialogu, znajdują swe zapoczątkowanie, a nierzadko szersze wizje, w pojmowaniu filozofii i człowieka przez wybitnego rosyjskiego pisarza.

This dissertation attempts to show the influence exerted by Fyodor Dostoyevsky's oeuvre on the shaping of the thought formed within the framework of the 20th-century philosophy of dialogue. When analysing the output of the leading representatives of the philosophy of dialogue, we may find a reference to Dostoyevsky in works by, among others, Ferdinand Ebner, Martin Buber, Eugen Rosenstock-Huessy, Emmanuel Levinas and Józef Tischner. The impact of Dostoyevsky's literary output is most prominent in Levinas's and Tischner's thoughts. In this case, the presence of Dostoyevsky's work is significant not only due to numerous direct references to the writer's oeuvre (particularly in the Cracovian philosopher's thought), but above all due to the crucial impact it seems to have had on the shaping of major categories and motifs characteristic of their philosophies. Chapter I and Chapter II contain a presentation and an analysis of motifs drawn from Dostoyevsky's oeuvre that point to a likeness between the writer's worldview and the philosophy of dialogue. Whereas in Chapter III and Chapter IV, selected elements and motifs of Levinas's and Tischnera philosophies are presented, the formation of which seems to have been directly inspired or indirectly influenced by the writer's worldview and oeuvre . In the context of the French philosopher's thought, these include, among others, the criticism of modern culture and the absolutisation of reason, an attempt to restore the validity of metaphysical thinking, the concept of responsibility, the subject of the epiphany of the face and the motif of a woman. As for the Cracovian philosopher's thought, these pertain to the categories of drama and tragedy, the subject of beauty, the issue of freedom-servitude and the Christological motif. However, the reference made to Dostoyevsky's literary output in regard to works of the selected contemporary thinkers of the last century with particular focus on a reflection formulated by the chosen representatives of the philosophy of dialogue aims to not only allow Dostoyevsky's work to be presented as a highly important source of inspiration for the said philosophical trend, but also to contribute to showing a new context of anthropological and axiological matters present in his novels and worldview. Hence, this dissertation also strives to prove that the essential dimension of the thought formulated by the representatives of the philosophy of dialogue, which proposes a completely new approach to philosophical issues, seems exceptionally close to the model of understanding philosophy (its priorities, the subject of its interest and main motifs) that can be also found in the oeuvre and the worldview of the Russian writer.