Polska lewica w XX wieku : historia - ludzie - idee

Abstract

Już samo pojawienie się lewicy na polskiej scenie politycznej potwierdziło rozwój procesów modernizacyjnych społeczeństwa polskiego wzorem zachodnioeuropejskim, bo oznaczało przebudowę jego struktury politycznej, świadomości społecznej, kultury, obyczajów itp. U schyłku bowiem dziewiętnastego stulecia ukonstytuowały się nowoczesne lewicowe ruchy polityczne, organizujące nowe warstwy plebejskie - robotników i włościan, zapewniając im wkrótce udział w życiu publicznym kraju i sprawowaniu władzy państwowej. Dla znacznej części pokolenia tego okresu XIX wiek był epoką złą, między innymi z powodu nasilenia się nierówności socjalnych i niesprawiedliwości społecznej, wojen kolonialnych i imperializmów, kryzysu i dekadencji kultury itd. Z perspektywy kolejnych stu lat okazało się, że był to jednak wiek względnego ładu i harmonii społecznej. Takim się jawi na tle następnego stulecia, wielce przecież nieprzyjaznego dla człowieka i jego spraw, dla środowiska pracy, dla lewicy. W porównaniu z wiekiem XX - wiekiem dwóch wojen światowych, rewolucji i przewrotów, eksterminacji całych narodów, grup etnicznych i warstw społecznych - okazał się dla wielu epoką szczęśliwą, bo był wiekiem znacznego postępu ludzkości i stabilizacji życia społecznego. Lecz wartości i mechanizmy go kreujące musiały upaść w imię rzekomego dobra człowieka i potrzeby tworzenia nowego ładu społecznego i międzynarodowego. I niestety stary dziewiętnastowieczny świat upadł wraz ze swoimi humanistycznymi wyobrażeniami, systemem wartości, kultem rozumu i wiedzy, zdobyczami cywilizacji przemysłowej itp. Na jego gruzach wcale nie powstało lepsze, szczęśliwsze życie społeczne. Wiek XX , wbrew licznym projektom ideologicznym i ogromnym nadziejom społecznym, nie rozwiązał problemów poprzedniego stulecia, przede wszystkim dysproporcji dochodowych i majątkowych, wokół których ogniskują się wielkie kwestie społeczne: ubóstwo, bezrobocie, głód, bieda, rozmaite patologie społeczne itp. Wręcz przeciwnie-jeszcze je zaostrzył. Nastąpiła eskalacja nierówności i niesprawiedliwości społecznej. Poszerzył się wyraźnie obszar nędzy i ubóstwa. Nie miała polska lewica łatwych warunków do działania, tym bardziej iż funkcjonowała w kraju opóźnionym cywilizacyjnie, który utracił XIX wiek dla rozwoju i awansu kulturowego, m.in. wskutek braku własnej państwowości. Nie było jednak dziedziny życia polskiego wolnej od lewicowego myślenia i działania. Wpływ lewicowych przekonań i lewicowych zachowań przejawił się w sferze polityki, kultury, literatury i sztuki. Rozwój nowoczesnej polskiej lewicy utożsamiany był głównie z rozwojem ruchu robotniczego, oczywiście nie ze wszystkimi jego orientacjami i odcieniami, bo przede wszystkim z nurtem socjalistycznym i później również z nurtem komunistycznym. Pewnie, że pojęcie lewicy nie odnosiło się jedynie do aktywności środowisk politycznych organizujących grupy ludności najemnej, lecz również w znacznym stopniu do formacji ludowych, koncentrujących się na reprezentowaniu interesów włościaństwa oraz do rozmaitych demokratyczno-radykalnych środowisk społecznych - ludzi intelektu i sztuki, nie zorganizowanych politycznie, lecz solidaryzujących się z warstwami upośledzonymi i wyczulonych na krzywdę ludzką. Zresztą zakres i treść tego pojęcia stale się zmieniały i nikogo też współcześnie nie dziwi, że dzisiejsza lewica jest inna niż wczorajsza. Zmieniało się to pojęcie, jak przekształcała się rzeczywistość społeczna, do której się ono odnosiło. Po dobrych, wiktoriańskich czasach pozostało odczytywanie lewicowości jako jednoznacznie i atrakcyjnie moralnej. Mianem „lewicowca” określał się człowiek, który występował przeciwko uprzywilejowaniu warstw zamożnych, autorytarnemu systemowi władzy, zniewoleniu upośledzonych, posiadaniu prywatnej własności i wypowiadał się za zachowaniem humanistycznych wartości, ładu demokratycznego, urzeczywistnieniu idei sprawiedliwości i równości społecznej, występował w obronie godności ludzkiej itp. Wszystko to jednak się skomplikowało z chwilą ustanowienia przez komunizm monopolu na lewicowość i uczynienia z niej wygodnego parawanu dla niedemokratycznej praktyki społecznej. Wiązanie lewicowości z ruchem robotniczym miało także inny wymiar. Na początku stulecia dał on impuls pod wpływem rewolucji 1905 r. do konsolidacji lewicy polskiej i jej niebywałego rozkwitu. Rewolucja 1905 r. - ów prolog wieku XX, początek pewnego cyklu historycznego trwającego do późnych lat osiemdziesiątych - doprowadziła bowiem do uformowania się lewicy w nowy obóz ideowy, proklamujący alternatywną wobec mieszczańskiego świata wartości wizję człowieka, ładu społecznego i kultury. U schyłku zaś wieku w warunkach odbudowy kapitalizmu nastąpiło oderwanie idei lewicowej od jej pierwotnej bazy ideologicznie robotniczej. Pojęcie lewicy przestało być łączone z ruchem robotniczym jako podstawą, tym bardziej iż ów ruch w dotychczasowej formie się wyczerpał. Nie powiodły się próby podejmowane zarówno przez PZPR, jak i „Solidarność” odnowienia ruchu robotniczego i socjalistycznego. PZPR znalazła kontynuację raczej w partii typu „ludowego”, czyli Volkspartei, odwołującej się do różnych grup społecznych, włącznie z klasą średnią. „Solidarność” zaś wskutek programowego antysocjalizmu, solidaryzmu i klerykalizmu przekształciła się w prawicową organizację polityczną. W tej sytuacji nastąpił chyba ostateczny upadek politycznego ruchu robotniczego - autonomicznego i dobrowolnego, uznającego teoretycznie i praktycznie klasę robotniczą za swoją podstawę. Polacy doświadczyli więc szczególnego paradoksu dziejowego, że „Solidarność” jako ruch robotniczy doprowadziła do likwidacji ruchu robotniczego. Prezentowany zbiór artykułów, będący wynikiem międzynarodowej konferencji na temat: Polska lewica w XX wieku (13-14 maja 2003 r.), zawiera charakterystykę różnych aspektów działalności organizacji lewicowych i ich koncepcji ideowo-programowych oraz aktywności organizacyjnej i intelektualnej ludzi lewicy. Przedstawia bogactwo i różnorodność tradycji lewicowych, silnie ugruntowanych w kulturze polskiej; ale nie stroni też od ukazania słabości i niedostatków polskiej lewicy. Pozwala lepiej zrozumieć i opisywać współczesną rzeczywistość polską.