Kwestia „łączenia rodzin” w stosunkach polsko-niemieckich w latach siedemdziesiątych XX wieku

Abstract

Celem pracy jest przedstawienie akcji "łączenia rodzin" w stosunkach polsko-niemieckich w latach siedemdziesiątych minionego wieku. Kwestii, która wzbudzała w tamtym czasie i dziś po czterdziestu latach wzbudza wiele kontrowersji. Podjąłem próbę analizy tego problemu jako czynnika determinującego rozmowy polityczne między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec oraz oceny dla której ze stron sprawa ta miała większe znaczenie. Choć akcja łączenia rodzin formalnie z pewnymi przerwami była prowadzona od początku lat pięćdziesiątych XX wieku to każdy z jej etapów miał jednakże inny wymiar społeczny, moralny i ekonomiczny. Nasuwa się tu pytanie czy akcja ta miała na celu połączenie się ze swymi bliskimi? Czy należy ją traktować jako formę ucieczki przed kryzysem gospodarczym i uciskiem politycznym? Czy czynnikiem determinującym podjęcie starań o wyjazd w latach siedemdziesiątych były tylko względy ekonomiczne?

Z metodologicznego punktu widzenia, praca stanowi próbę socjo-historycznego ujęcia problemu badawczego jakim były wyjazdy emigracyjne obywateli polskich pochodzenia niemieckiego. Ramy czasowe rozpatrywanego zagadnienia wyznaczają dwa dokumenty polityczne, wspomniany układ o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków między Polską Rzeczypospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec z 7 grudnia 1970 roku oraz zapis protokolarny z 9 października 1975 roku. Dokumenty te określały czas trwania kolejnego etapu akcji łączenia rodzin między początkiem 1971 roku a końcem 1979 roku. Jednakże dla przedstawienia pełnego obrazu badanego zagadnienia przywołuję też w syntetycznym ujęciu problematykę wysiedleń ludności niemieckiej z lat 1945-1949 oraz szeroko pojętego łączenia rozdzielonych rodzin od 1950 roku do momentu podjęcia rozmów dyplomatycznych na układem normalizującym wzajemne stosunki.

W pracy zachowano układ chronologiczny omawianych wydarzeń. Została ona oparta na materiałach archiwalnych zgromadzonych podczas kwerendy w archiwach Ministerstwa Spraw Zagranicznych Polski i Republiki Federalnej Niemiec, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Akt Nowych. Dokumenty związane z negocjacjami nad układem o normalizacji stosunków odnajdujemy w archiwach ministerstw spraw zagranicznych. W niemieckim archiwum mamy dostęp do wielu dokumentów przygotowanych przez Niemiecki Czerwony Krzyż RFN między innymi do wniosków wyjazdowych składanych przez osoby ubiegające się o wyjazd. Z dokumentów znajdujących się w Archiwum Akt Nowych najcenniejsze dla mych rozważań są te wytworzone przez Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W archiwum tym znajdują się także dokumenty dotyczące czasu wysiedlania ludności niemieckiej z Polski. W Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych odnajdujemy materiały o charakterze sprawozdawczym.

Praca składa się z pięciu rozdziałów oraz aneksu zawierającego ważniejsze dokumenty związane z omawianym tematem. Rozdział pierwszy poświecony został nakreśleniu specyfiki problemu mniejszości niemieckiej w Polsce. Jest próbą wyjaśnienia skąd i dlaczego powstała konieczność organizowania akcji łączenie rodzin. Rozdział ten też kończy się zobrazowaniem literatury innych zagadnień związanych z tuż powojennym losem ludności niemieckiej w Polsce, a które to nie są przedmiotem rozważań autora. Kolejne dwa rozdziały są syntetycznym przedstawieniem problematyki wyjazdów obywateli polskich pochodzenia niemieckiego do obu państw niemieckich w latach 1950-1969 w ramach wyjazdów organizowanych najpierw przez Państwowy Urząd Repatriacyjny a następnie przez Polski Czerwony Krzyż. Rozdział czwarty poświęcony jest ewolucji zachodnioniemieckiej polityki wschodniej od całkowitej negacji straty terytoriów na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej do poszukiwania dialogu pojednania z krajami socjalistycznymi. W tej nowej polityce wschodniej zapoczątkowanej przez rząd kanclerza Brandta pojednanie z Polską miało mieć szczególne miejsce i znaczenie. Rozdział piąty został poświęcony badanemu problemowi. Omówiono w nim wagę jaką poświęcono łączeniu rodzin w negocjacjach nad układem o normalizacji stosunków a następnie przebieg realizacji tej kwestii na podstawie Informacji Rządu PRL z 18 listopada 1970 roku.

The aim of this study is presentation of the "family reunification" in Polish-German relations in the seventies of last century. Issue, around which a lot of controversy aroused at that time and still does forty years later. I made an attempt to analyse this problem as a factor determining the political talks between the Polish People's Republic and the Federal Republic of Germany and the assessment for which of the parties this matter was more important. Though the family reunions were conducted with some interruptions formally since the early fifties of the twentieth century, each of its stages had, however, different social, moral and economic dimension. This prompts the question whether this action was intended to connect with the loved ones. Should it be regarded as a form of escape from the economic crisis and political oppression? Was the determinig factor whether to make an effort for a trip in the seventies only economic considerations?

From a methodological point of view, the work is an attempt of socio-historical approach to the research problem which were emigration trips of Polish citizens of German origin. The time scale of this problem appoint two political documents, the mentioned agreement on normalizing relations between the Polish People's Republic and the Federal Republic of Germany of 7 December 1970 and the record of the report of 9 October 1975. These documents define the duration of the next stage of family reunification between the beginning of 1971 and the end of 1979. However, in order to present a complete picture of the discussed issue I also recall summarised depiction of the issue of resettlement of the German population from the years 1945-1949 and widely understood joining separated families from 1950 until diplomatic talks on normalizing reciprocal relations were undertaken.

The work retains the chronological order of these events. It was based on archival material gathered during query in the archives of the Polish Ministry of Foreign Affairs and the Federal Republic of Germany, the Ministry of Internal Affairs, Modern Records. Documents relating to the negotiations over the treaty on normalization of relations are found in the archives of the ministries of foreign affairs. In the German archives, we have access to many documents prepared by the Federal German Red Cross, among others, to applications for the trip submitted by applicants. The most valuable documents for my consideration from the Archives of Modern Records are those made by the Central Committee of Polish United Workers' Party. This archive also contains documents about the time of expulsion of Germans from Poland. The Archives of the Ministry of Interior, we find the reporting type materials.

The work consists of five chapters and an annex containing important documents relating to the issue in question. The first chapter is devoted to outline the specific problem of the German minority in Poland. It is an attempt to explain how and why it was necessary to organize a campaing of family reunions. This chapter also ends with a picture of the literature of other issues related to the postwar fate of Germans in Poland and which are not considered by the author. The next two chapters are a synthetic presentation of migration of Polish nationals of German origin to both German states in the years 1950-1969 in the first trips organized by the National Office for Repatriation and then by the Polish Red Cross. The fourth chapter is devoted to the evolution of the West German's Eastern policy of total denial of the loss of territories to the east of the Oder and Neisse to seek dialogue for reconciliation with the socialist countries. In this new Eastern policy initiated by the government of Chancellor Brandt's, reconciliation with the Polish had to have a special place and meaning. The fifth chapter is devoted to the analised problem. It discusses the importance of family reunification in the negotiations over the treaty on normalization of relations and the issue's progress under the Government Information of Polish People's Republic of 18 November 1970.