Frazeologia pochodzenia mitologicznego w języku polskim (na materiale leksykografii XX i XXI wieku)

Abstract

Do podjęcia badań nad konkretnym wycinkiem polskiej frazeologii konwencjonalnej, który stanowią utrwalone w języku polskim związki frazeologiczne o proweniencji (w szerokim rozumieniu tego słowa) mitologicznej, wycinkiem ważnym zarówno pod względem językowym, jak i kulturowym, skłania kilka powodów. Z jednej strony obok immanentnych wartości tej materii i faktu jej niekwestionowanej obecności w polszczyźnie zdumiewa brak naukowego czy nawet popularnonaukowego opracowania tego typu frazeologii z lingwistycznego punktu widzenia. Z drugiej strony daje się zauważać powolne zanikanie owego kulturowego faktu językowego spowodowane tym, że jednostki ludzkie przestają go doświadczać w jego wymiarze częstym, powtarzalnym i prawidłowym, co prowadzi do zapominania, rezygnacji z używania lub do błędnego użycia.

Praca doktorska, będąca efektem podjętych badań językoznawczych, to pierwsze w języku polskim przedsięwzięciem naukowe, w którym na szerszą skalę (objętość to ok. 400 stron i elektroniczna baza danych na płycie DVD) podjęto badania nad frazeologią o mitologicznych koneksjach. Pionierskość ta warunkuje tradycyjne podejście metodologiczne, polegające na ekscerpcji 21 opracowań leksykograficznych wydanych w XX i XXI wieku: 13 frazeologiczno-paremiologicznych (z uwzględnieniem 2 ksiąg przysłów, cytatów i skrzydlatych słów oraz 3 słowników dwujęzycznych), 1 źródła o charakterze słownikowo-encyklopedycznym oraz 7 słowników języka polskiego. Podstawą zbioru mitologizmów frazeologicznych stały się słowniki specjalistyczne, które w sposób optymalnie obiektywny odnotowują reprezentatywny dla polszczyzny materiał frazeologiczny. Słowniki języka polskiego spełniały rolę weryfikatora dodatkowo potwierdzającego obecność konkretnej jednostki w polszczyźnie.

W ramach rozprawy zrealizowano podstawowe cele badawcze: zgromadzono w miarę kompletny zbiór polskich mitologizmów frazeologicznych (270 jednostek językowych, z wariantami 670), ukazano zasób tego typu jednostek w polskich słownikach XX i XXI wieku oraz stan ich opisu, zgromadzony materiał poddano możliwie wszechstronnej analizie i charakterystyce, stworzono prototypowy wzór notacji leksykograficznej mitologizmów.

W pierwszej części pracy, zawierającej informacje wprowadzające, sporo miejsca poświęcono na przywołanie znaczenia frazeologii pochodzenia antycznego (w tym mitologicznego) w polszczyźnie w perspektywie kulturowej wspólnoty europejskiej, a następnie ukazano stan badań filologicznych nad mitologizmami rozpatrywanymi na szerszym tle frazeologii pochodzenia antycznego. W tej samej części pracy, w osobnym rozdziale, wymieniono szczegółowe cele pracy. Następnie wskazano najważniejsze teorie i typologie frazeologiczne, począwszy od frazeologii klasycznej aż do frazematyki, konieczne i wystarczające do osadzenia w nich przedsięwziętych badań. Kwestie terminologii językoznawczej (m.in. zdefiniowanie terminu mitologizm) oraz zagadnienia dotyczące kryteriów doboru, selekcji i analizy materiału badawczego poruszone zostały w IV rozdziale tej części pracy.

Druga część rozprawy, otwierająca partię materiałową, przynosi prezentację zasobu badanych frazeologizmów. Na początku omówiono zagadnienia związane z problemami opisu leksykograficznego mitologizmów w szerszej perspektywie frazeologicznej, które utrudniały pracę leksykografów i prowadzoną ekscerpcję (m.in. pod uwagę wzięto kwalifikację genetyczną i wariancję). Następny rozdział (II) został w całości poświęcony jednostkom, które ze względu na swój odmienny status gatunkowy pominięto w proponowanym opisie leksykograficznym i nie włączono ich do zbioru mitologizmów frazeologicznych i do elektronicznej bazy materiałowej. Wreszcie w III rozdziale dokonano wszechstronnej jakościowo-ilościowej analizy docelowego zbioru mitologizmów frazeologicznych. Ze zgromadzonego materiału, na podstawie częstotliwości występowania danych jednostek w poszczególnych leksykonach, został wyłoniony zbiór mitologizmów najbardziej upowszechnionych i utrwalonych w polszczyźnie.

W trzeciej (ostatniej) części pracy sformułowano teoretyczne założenia projektu opisu leksykograficznego polskich mitologizmów frazeologicznych (szczegółowo zarysowano strukturę i układ słownika oraz budowę artykułu hasłowego). Przedstawiona została również wnikliwa charakterystyka skorelowanej ze słownikiem elektronicznej bazy materiałowej. Znaczną część rozprawy zajmuje prezentacja materiału spełniająca wytyczne opisanej wcześniej koncepcji słownika, którą zamyka indeks wyrazów wchodzących w skład mitologizmów. Dzieło wieńczy wydruk ilustrujący statyczny wymiar elektronicznej bazy materiałowej (dołączonej na płycie DVD), w której znajdują się m.in. uporządkowany według ułożonych alfabetycznie komponentów mitologicznych zbiór mitologizmów frazeologicznych, poszczególne realizacje danego związku, a także rozmieszczenie mitologizmów w ekscerpowanych opracowaniach leksykograficznych. Dodatkowo w bazie w odrębnych arkuszach zamieszczono procentową analizę materiału badawczego oraz obrazujące ją wykresy. Baza została wykonana w programie Microsoft Excel i zastosowano w niej różne rozwiązania techniczne, umożliwiające grupowanie danych, filtrowanie ich według określonych kryteriów, uszczuplanie lub poszerzanie ich liczby, a przy tym automatyczne ich zliczanie.

The doctoral dissertation entitled The mythology-derived phraseology in Polish (on the basis of the nineteenth and twentieth century lexicography) aims to garner and describe the entirety of the Polish phraseology which is derived from the Greek and Roman mythology, and whose equivalents, apart from phrases based on the Bible, form the basic and oldest layer of European cultural heritage. The study is the first Polish academic endeavour to research this domain within our national phraseology.

Rarely the problem of mythology-based set phrases is treated as the main subject of research; most often it is broached while discussing wider issues related to set phrases. The scarcity of both academic papers devoted to the subject and separate publications that would show the extent of such phrases is conspicuous. At the same time, the content of existing dictionaries often makes the difficulties in description painfully obvious. The dissertation ought to serve as a starting point for the Polish mythology- derived set phrases dictionary.

It is composed of three chapters. The first part, with introductory remarks, presents the current state of philological research on the subject of mythological phraseology analysed against a wider range of phrases which date back to antiquity, as well as discuss at length the importance of such phrases in the Polish language. The same chapter covers the key schools and methods of the discipline and the details of the methodology used. The issues of linguistic terminology and problems of selection criteria for the inclusion of phrases are raised in the one of the subchapters of this part of the thesis. There, the attempts at defining the term 'mythology-derived set phrase', at presenting the source and lingustic scope of the term and at specifying the expression finds their place. Next, the selection criteria (genetic, lexicographic, semantic and formal) are presented.

Chapter two, the first to contain original research, covers the stock of set phrases under consideration. The material gathered in the process of combing through a selection of works in lexicography was analysed, carefully selected and divided into types according to several criteria prior to being presented as diagrams that show the comprehensive and typological representation of the mythology-based phrase corpus in the Polish language. Assembling the collection of 'strongly mythological’ locutions as opposed to expressions whose mythological nature is weak or dubious is presented. Moreover, on the basis of the locution frequency in lexicons, the mythological phrases that are the most common in Polish were culled from the material gathered.

Part three, the last one, is devoted to outlining the follow-up project of Polish mythological phrases dictionary alongside the vistas for the lexicographic description of such locutions. This part presents an electronic database containing, a collection of strongly mythological set phrases, the instantiations of a given phrase and the incidence of such phrases in the selected lexicographical works. A large part of the thesis takes up by the presentation of the material in a manner that fulfils the requirements of the above-mentioned dictionary project. The end of the chapter is the index of common words that are used in the mythological phrases; the index is an integral part of the subchapter presenting the material.

To sum up, the dissertation attempts to:

- show the place of mythology-derived phraseologisms against a wide background of phraseological issues and to point out their presence and importance in Polish; - create a linguistic definition of a mythological locution and delineate its original and linguistic scope; - gather evidence for the mythological character of set phrases; end up garnering as comprehensive as possible a collection of mythological set phrases culled from the selected works of lexicography; - divide those locution according to specified criteria; - present the range of mythological phrases in the contemporary lexicography; - establish a project of the phrase dictionary based on the electronic corpus and the index of words that serve as building blocks for the locutions; - detail a proposed lexicographical description of the material under consideration.