Rosyjska krytyka literacka początku XIX wieku wobec zagadnień estetycznych

Abstract

Rosyjska krytyka literacka początku XIX wieku wobec zagadnień estetycznych.

Rozprawa pod tytułem Rosyjska krytyka literacka początku XIX wieku wobec zagadnień estetycznych jest próbą odpowiedzenia na pytanie o narodziny krytyki literackiej w Rosji jako dziedziny zajmującej się problemem relacji: twórca i jego dzieło oraz widz-obiekt. W pracy zostaje także poruszony problem kondycji estetyki rosyjskiej na początku XIX wieku. Proces kształtowania się tej nauki, będącej pochodną krytyki tekstu literackiego, jaką jest estetyka rosyjska schyłku oświecenia, wynika bezpośrednio z bardzo ścisłej relacji, jaka zachodziła między krytyką a literaturą. Powolny proces europeizacji, który w tym czasie miał miejsce w Rosji, wywarł niemały wpływ na stosunkowo młodą literaturę, a co za tym idzie także krytykę literacką. Ta ostatnia pełniła funkcję swego rodzaju regulatora procesu przenikania teoretycznej myśli zachodniej do rosyjskiej literatury.

Na przestrzeni poszczególnych etapów historycznoliterackich; klasycyzmu, sentymentalizmu i preromantyzmu kształtowanie się krytyki literackiej następowało, głównie poprzez czynniki kulturowe i obejmowało swoim zarówno literaturę piękną jak

i teorię literatury, sztuki piękne oraz estetykę. Większość prac teoretycznych, traktujących o teorii piękna, wyszła spod pióra krytyków literackich. Na postawie teoretycznych pism między innymi Aleksieja Mierzlakowa, Piotra Gieorgijewskiego, Iwana Wojcechowicza oraz licznych artykułów o tematyce literacko-estetycznej wydawanych na łamach czasopism można stwierdzić, że krytyka literacka w Rosji dała początek wszelkim rozważaniom estetycznym.

Na drodze analizy krytyki i estetyki początku XIX wieku w Europie i Rosji, w kolejnych rozdziałach rozprawy, pokazano, że rosyjscy teoretycy poruszali w swych pracach większość ważkich tematów tamtego okresu. Interesowała ich przede wszystkim kwestia istoty piękna, a także przeżycia estetycznego. Skupili się oni na zagadnieniu odróżnienia piękna filozoficznego od piękna sztuki, czyli rozróżnieniu wewnętrznych lub zewnętrznych cech obiektu. Za podstawę do polemiki z systemami filozoficznymi Europy Zachodniej uznawali powszechnie przytaczaną definicję istoty piękna jako kategorii ontologicznej. Dużo uwagi poświęcali problematyce jedności dobra i piękna. Wyobrażenie o jedności dobra i piękna stało się podstawą estetyki rosyjskiego sentymentalizmu. Koncepcja ta była dyskutowana w odniesieniu do kontekstów szeroko pojętej kultury narodowej. Nie dotyczyła ona już tylko literatury, krytyki literackiej czy estetyki, ale przede wszystkim tradycji moralno-dydaktycznej literatury na przestrzeni od okresu staroruskiego po wiek XVIII.

Nauka o pięknie w Rosji początku XIX wieku miała charakter abstrakcyjny. Jej podstawą stało się pojęcie cnoty, jako apoteozy piękna moralnego odnoszącego się jednocześnie do sfery estetycznej i etycznej. Dla pisarzy sentymentalistów rozumienie cnoty wyrażało się w zainteresowaniu estetycznym aspektem sztuki. Swoje traktaty poświęcali wyszczególnieniu cech przedmiotów, dziś zwanych estetycznymi, określeniu ich wartości i zdolności oddziaływania na widza.

Najważniejszym pojęciem, nad którym pochylali się w swych pracach rosyjscy badacze, było pojęcie siły estetycznej. Rozumiano ją jako zespół poszczególnych cech obiektu, przedmiotu estetycznego oddziałujący na podmiot percypujący i mogący wywołać przeżycie estetyczne. Siła estetyczna przypisywana była głównie dziełom sztuki. Do dalszych poruszanych tematów należy zagadnienie sztuki, budowanie przez nią związku z artystą oraz z widzem, a także jej wartość w porównaniu do nauki. Związana z tymi relacjami kwestia geniuszu również mocno uwidacznia się w pismach estetycznych omawianego okresu.

Z przeprowadzonej analizy wyłania się obraz zupełnie odmiennego charakteru rosyjskich pism teoretycznych poświęconych nauce o pięknie, w porównaniu do zachodnioeuropejskich. Rozważania nad myślą estetyczną prowadzone były w Rosji początku XIX wieku inaczej i dały również inne wyniki niż w Europie Zachodniej. Ta droga rozwoju pozwoliła na wykształcenie odmiennego i w pewnej części także oryginalnego spojrzenia na kwestie piękna, przeżycia estetycznego oraz krytyki literackiej.

Russian Literary Criticism of the Early Nineteenth Century in Terms of Aesthetic Issues. The Dissertation entitled Russian Literary Criticism of the Early Nineteenth Century in Terms of Aesthetic Issues is an attempt to answer the question about the birth of literary criticism in Russia as a field for tackling the issue of the relationship between the creator and his work and the viewer-object. The paper also raises the matter of the condition of Russian aesthetics in the early nineteenth century. The shaping of this field, derived from the critique of the literary text which is the Russian aesthetics at the end of the Enlightenment, is the direct result of the very close relationship between criticism and literature. The slow process of Europeanisation taking place at that time in Russia had a considerable influence on the relatively young literature, and hence also literary criticism. The latter served as a form of regulator for the process of diffusing Western theoretical thought throughout Russian literature.

During the various stages of literary history: Classicism, Sentimentalism and Pre-romanticism, the shaping of literary criticism progressed, mainly via cultural factors, and covered belles lettres and literary theory, as'well as the fine arts and aesthetics. Most theoretical works, dealing with the theory of beauty, came from the pens of literary critics. On the basis of the theoretical writings of, inter alia, Alexei Merzlyakov, Peter Georgievsky, and Ivan Voytsekhovich, and numerous articles on literature and aesthetics published in magazines, it may be stated that literary criticism in Russia gave rise to all aesthetic considerations.

By analyzing the criticism and aesthetics of the early nineteenth century in Europe and Russia, in successive chapters of the dissertation, it is shown that the Russian theorists covered most of the compelling topics of the period in their work. They were primarily interested in the essence of beauty, as well as aesthetic experience. They focused on the problem of distinguishing philosophical beauty from the beauty of art; a distinction between the internal and external characteristics of the object. As a basis for polemicising with the philosophical systems of Western Europe, they recognised the widely quoted definition of the essence of beauty as an ontological category. Much attention was devoted the issue of the unity of good

and beauty. The idea of the unity of good and beauty became the core of the aesthetics of Russian sentimentalism. This concept was discussed in relation to national culture in the broader context. It no longer concerned only literature, literary criticism and aesthetics, but above all the traditions of moral-didactic literature over the period of from the Old Russian period to the eighteenth century.

The study of beauty in the Russia of the early nineteenth century was abstract in nature. Its foundation was the concept of virtue as the apotheosis of moral beauty relating to both the aesthetic and ethical spheres. For Sentimentalist writers, the understanding of virtue was expressed in an interest in the aesthetic aspect of art. Their treatises were devoted to recitals of the features of objects, now known as aesthetic values, and identification of their capacity to influence the viewer. The most important concept covered by Russian researchers was the notion of aesthetic power. It was understood as a set of individual characteristics of the object; the aesthetic subject acting on the perceiving object and causing an aesthetic experience. This aesthetic power was mainly attributed to works of art. Further topics on the agenda include the question of art, the construction of its connection with the artist and the viewer, and also its value in comparison to science. Linked to these relationships is the matter of genius, also strongly evident in the aesthetic writings of the period.

After analysis, a picture of a completely different character emerges between Russian theoretical writings devoted to the study of beauty, in comparison to Western Europe. The reflections on aesthetic thought conducted in Russia in the early nineteenth century were different, and also gave different results, from those in Western Europe. This path of development led to the shaping of a different and partially original approach to matters of beauty, aesthetic experience, and literary criticism.