Socjotopografia Chrzanowa do połowy XVII wieku

Abstract

Przedmiotem rozprawy doktorskiej jest socjotopografia miasta Chrzanowa. W badanym okresie było to ośrodek leżący w ziemi krakowskiej, na pograniczu Małopolski i Śląska, zaliczany do miast małych. Wybór tego właśnie miasta podyktowany był przede wszystkim zasobem źródłowym jakim dysponujemy, a jest on stosunkowo bogaty. Zachowały się bowiem, znajdujące się w Archiwum Narodowym w Krakowie, księgi miejskie. One to stanowiły podstawę źródłową badań. Zespół Akta miasta Chrzanowa obejmuje łącznie 23 księgi, z których szczegółowej analizie poddanych zostało 13. Spośród nich jedna określana jest mianem księgi radziecko - ławniczej, dwie to księgi urzędu radzieckiego, zaś dziesięć to księgi ławnicze. Oprócz ksiąg miejskich wykorzystałam także inne źródła, głównie fragmenty ksiąg cechowych i przywileje tychże organizacji, akta wizytacji biskupich, rejestry podatkowe oraz, nieodzowne przy badaniach socjotopograficznych, XIX - wieczne mapy i plany miasta, na czele z planem katastralnym z 1848 r. Ramy chronologiczne pracy wyznacza z jednej strony rok 1655, natomiast początek nie jest tak precyzyjnie określony. Zasadniczo analizy struktur przestrzennych i społecznych rozpoczynają się w połowie XV w., jednak przed przystąpienie do nich konieczne stało się nakreślenie dziejów ośrodka od czasów najdawniejszych, zwłaszcza w okresie przedlokacyjnym, a następnie ustalenie czasu i okoliczności lokacji, czego niestety nie udało się ostatecznie rozstrzygnąć.

Celem analizy socjotopograficznej jest odtworzenie topografii miasta, a następnie wpisanie w zrekonstruowaną przestrzeń, danych o ludziach ją zamieszkujących. Wobec tego pierwszy etap moich badań polegał na rekonstrukcji przestrzeni miejskiej, zaczynając od ustalenia przebiegu granic gminy miejskiej. Następnie ukazane zostały przedmieścia, ich zasięg i wygląd. Skupiłam się tu na ustaleniu położenia gruntów rolnych, ogrodów, łąk, lasów, stawów i innych pomniejszych elementów owej przestrzeni. Starałam się także zidentyfikować role i inne nieruchomości przedmiejskie będące w posiadaniu właściciela miasta, kościoła parafialnego, poszczególnych bractw i wreszcie samych mieszczan. Nie wszędzie to się udało, zwłaszcza w odniesieniu do ról pańskich. Niemniej wyniki tej analizy okazały się być zadowalające i dzięki długiemu okresowi, dla którego prowadzono badania, można było ukazać zmiany zachodzące w zagospodarowaniu przestrzeni przedmiejskiej. Możemy wobec tego dostrzec jak zajmowano kolejne grunt rolne pod ogrody, te zaś przeznaczano na działki budowlane. Zmniejszający się areał gruntów ornych, uzupełniano przez karczowanie terenów leśnych. Następnie przechodzę do opisu centrum lokacyjnego, czyli terenu wyznaczonego w czasie lokacji i poddanego szczegółowej limitacji mierniczej. Dzięki konfrontacji planu katastralnego z zapisami źródłowymi udało się ustalić prawdopodobny przebieg granicy centrum lokacyjnego. Część terenów, po zachodniej stronie centrum zajęta została przez dwór i dworskie budynki gospodarcze. Na gruncie kościelnym obok kościoła parafialnego św. Mikołaja, znajdował się cmentarz, szkoła i domek księży. W głównym punkcie centrum osadniczego rozmierzono prostokątny rynek wraz z czterema otaczającymi go blokami zabudowy. Tu znalazły się najwcześniej wyznaczone i zasiedlone działki. Jak wykazała analiza, wokół rynku wytyczono pierwotnie 25 działek. Podział, w bliżej nieokreślonym momencie jednej z nich spowodował, że w badanym okresie było ich wokół rynku 26. Badania nad wyglądem działek przyrynkowych wykazały, że prócz domu, stojącego na przodzie parceli, znajdowały się tu budynki gospodarcze jak stajnie, chlewy, browary, a także ogródki czy sady i studnie. Na terenie miasta istniały także inne obiekty jak ratusz, szpital, więzienie, łaźnia, których położenie dosyć dokładnie udało się ustalić. Podjęta została także próba znalezienia odpowiedzi na pytanie, kiedy miasto otrzymało ratusz. Wbrew dotychczasowej literaturze, w której powtarza się pogląd o najpóźniej XVI - wiecznej proweniencji tego obiektu, dokonana analiza źródłowa pozwala z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że ratusz powstał tu dopiero w XVII w. W dalszej kolejności dzięki żmudnej analizie udało się odtworzyć sieć uliczną, co było utrudnione ze względu na rzadko pojawiające się, niemal do połowy XVI w. nazwy ulic. Natomiast kiedy już zaczęto je stosować, odnotowujemy dużą niekonsekwencję w tym względzie. Dopiero zapisy z XVII w. pozwoliły ostatecznie ustalić przebieg i zmieniające się nazewnictwo ulic w mieście i na przedmieściu. Na koniec analizie poddano trzy przedmieścia mające charakter rolniczo - przemysłowo - osadniczy, gdzie zlokalizowano urządzenia przemysłowe takie jak młyny, folusz, ślusarnie. Nie udało się ustalić położenia cegielni i papierni. Ostatnim elementem w badaniach nad topografią ośrodka była analiza kierunków rozbudowy miasta. Stwierdzono, że pod budownictwo mieszkalne zajmowano kolejno tereny za kościołem św. Mikołaja, jak również przedmieść, głównie kościeleckiego i świętokrzyskiego. Wyniki badań nad liczbą działek mieszkalnych w mieście i na przedmieściach przedstawione zostały w tabeli, gdzie zaprezentowano je dla 3 okresów. Najmniej domów udało się zidentyfikować w pierwszym okresie, czyli po początków XVI w., zaledwie 54 w mieście i 8 na przedmieściach. Możemy sądzić, że liczba ta była wyższa. Zauważalny jest znaczny przyrost budownictwa mieszkalnego na przedmieściach, który nastąpił gwałtownie zwłaszcza w początkach XVII w., w tym właśnie kierunku miasto się rozrastało.

Drugi rozdział pracy poświęcony jest badaniom nad strukturą społeczną i zawodową mieszkańców miasta. W pierwszej kolejności próbowałam nakreślić ramy demograficzne miasta w badanym okresie, a to ze względu na brak w dotychczasowej literaturze wiarygodnych obliczeń. Zastosowano metodę polegającą na pomnożeniu liczby nieruchomości mieszkalnych przez przyjęty współczynnik zasiedlenia domu. Wyniki badań nie do końca są zadowalające, zwłaszcza w odniesieniu do pierwszego okresu (do 1530 r.). Niemniej w odniesieniu do drugiego (1530 - 1600 - około 1100 osób), a zwłaszcza trzeciego (1600 - 1655 - około 1300 osób) wyniki wydają się być bardziej wiarygodne.

W rozdziale tym ukazałam następnie różne grupy społeczne zamieszkujące miasto. Pojawiali się tu przedstawiciele szlachty, niektórzy przyjmujący prawo miejskie i asymilujący się z mieszczaństwem. Duchowieństwo reprezentowane było przez proboszcza i wikarych. Grupa ta była słaba liczebnie, ponieważ w mieście nie działał żaden zakon. Słabo widoczni są chłopi, najczęściej pochodzący z pobliskich wsi, niektórzy z nich przyjmowali prawo miejskie i nabywali tu nieruchomości. Najliczniejszą grupę stanowili sami mieszczanie, zróżnicowani pod względem zawodowym i zamożności. Badania nad stratyfikacją społeczeństwa wymagają dokonania podziału ludności według pewnych kryteriów. Jest to szczególnie utrudnione w odniesieniu do małych miast, gdzie podziały społeczne są słabo widoczne. Jedynymi możliwymi do zastosowania kryteriami były zawód, zamożność, dostęp do władzy, w mniejszym stopniu wykształcenie. W odniesieniu do grup niższych, do których nie można było zastosować ujednoliconych kryteriów, zaprezentowane wyniki są schematyczne. Wobec tego spora liczba mieszkańców, zwłaszcza najuboższych pozostała nadal anonimowa. Badania nad strukturą zawodową mieszkańców nie były łatwe, a to ze względu na dwu czy nawet wielozawodowość mieszkańców małych miast. W całym badanym okresie odnotowano przedstawicieli 37 profesji rzemieślniczych. Najbardziej przedsiębiorcze jednostki trudniły się różnymi zajęciami, wydaje się, że to nie zawód rzemieślnika, ale równocześnie prowadzona działalność handlowa czy kredytowa, przy dodatkowo posiadanych rolach, stawach i słodowniach, była źródłem zamożności mieszczan Chrzanowa. Istotne zwłaszcza było pośrednictwo w wydobyciu i handlu ołowiem. Ta działalność pozwoliła wielu mieszczanom zdobyć kapitał, który następnie zainwestowali w nieruchomości w mieście, co stało się podstawą ich fortun, przekazywanych kolejnym pokoleniom. Stworzenie spisów rajców, ławników i wójtów sądowych pozwoliło przeanalizować małomiasteczkową elitę władzy. Przy analizie tej grupy badałam ile wynosiła średnia kadencja, jaki był skład zawodowy i społeczny rady i ławy. Niestety w zapiskach źródłowych niemal do połowy XVI w. rzadko podawano zawód urzędnika. W odniesieniu do wielu rajców i ławników udało się ustalić jedynie, że byli oni właścicielami ról przedmiejskich, czasem znacznych rozmiarów. Przy czym pamiętać należy, że w przypadku małych miast był to istotny element zamożności. Wśród elity władzy zdecydowanie dominowali rzemieślnicy, niewielu było przedstawicieli handlu. Udało się zaobserwować pewną prawidłowość, otóż grupa ta z czasem ulegała zamknięciu. O ile jeszcze w XV w. więcej osób partycypowało we władzy, to już od XVI w. obserwujemy zamykanie się kręgu władzy, a głównym czynnikiem elitotwórczym stały się koligacje rodzinne. Stosunkowo nieliczną elitę intelektualną ośrodka tworzyli pisarz, retor szkoły, organista. Na koniec przedstawione zostały różne formy organizacji zawodowej i społecznej. Pierwsze ukształtowały się tu bractwa religijne, późno bo dopiero początkiem XVI w. powołano do życia pierwsze cechy rzemieślnicze, których łącznie powstało 7.

W ostatnim rozdziale przedstawione zostały wyniki analizy stosunków własnościowych w mieście i na przedmieściu. Omawiając kolejne rejony miasta, zaczynając od rynku przez poszczególne ulice, aż po przedmieścia, przedstawiłam strukturę zawodową, społeczną i udział we władzach ich mieszkańców. Oczywiście nie udało mi się przeprowadzić pełnej identyfikacji zawodów i zajęć właścicieli domów. Ukazałam także czas posiadania działki, co pozwoliło stwierdzić czy miała ona charakter działki docelowej czy raczej była przedmiotem częstego obrotu. Dzieje niektórych domostw przedstawiały się fascynująco, zwłaszcza jeżeli były one przedmiotem sporów rodzinnych, dzięki czemu dysponujemy zapisami toczących się procesów. Udział we władzach mieszkańców poszczególnych rejonów ukazał prestiż tych obszarów, na pierwszym miejscu znalazł się oczywiście rynek, na drugim zaś ulica kościelecka. Pewna specjalizacja zawodowa została odnotowana w odniesieniu do przedmieść. Przedmieście Kościeleckie zamieszkiwali głównie sukiennicy, zaś Świętokrzyskie szewcy.

Integralną część rozprawy stanowią aneksy, zamieszczona na końcu pracy. Znajdują się tu wykazy mieszkańców miasta i przedmieść. Zaczynając od rynku wypisano właścicieli poszczególnych domów, podając przybliżony czas w jakim posiadali nieruchomość, ich zawód bądź zajęcie, stan z którego się wywodzili, a także przynależność do elit władzy. Rekonstrukcja ciągów sąsiedzkich, a następnie wpisanie ich w topografię miasta natrafiła na wiele przeszkód, o których szczegółowo piszę w pracy. Głównie wynikały one z nierejestrowania transakcji przed sądem lub lakoniczności wpisu, bez opisu położenia domu. Wobec tego dane te nie są pełne, niemniej ich wartości nie da się przecenić, gdyż to właśnie ustalenie, kto gdzie i kiedy mieszkał stanowi trzon badań socjotopograficznych. Stworzona została w ten sposób swoista lista meldunkowa mieszkańców miasta, którą kolejni badacze mogą z powodzeniem uzupełnić o kolejne dane, doprowadzając ją z pewnością do początków XIX w. W aneksach zamieszono również spisy członków władz miejskich. Na końcu pracy znajdują się mapy i schematyczne plany miasta.

Mimo pewnych braków w uzyskanych danych, zasadniczy cel badań został osiągnięty. Praca ukazuje dzieje małego miasta na przestrzeni dwóch wieków, prezentuję w niej jak przeobrażał się w tym okresie Chrzanów. Wyniki moich badań pozwalają zaobserwować zanik pewnych elementów topografii miasta, a w ich miejsce powstawanie nowych. Zauważalne stają się przeobrażenia w strukturze społeczeństwa zamieszkującego ten ośrodek. Wszystko to przybliża nas do poznania, wciąż jeszcze mało odkrytych, dziejów małych miast i ich mieszkańców w Polsce przedrozbiorowej.

The thesis concentrates on the sociotopography of the city of Chrzanów. During the period under consideration it was a small city situated in the Kraków Land on the border of Lesser Poland and Silesia. The choice of this city was dictated mainly by the existence of a considerably rich source material. The main part of the source material used for the research consists of the municipal records preserved and stored in the National Archive in Kraków. The collection is comprised of twenty three municipal record books, thirteen of which were thoroughly analysed. One of the records is referred to as the council-tribunal record, two are labelled as the record of the municipal council, and the remaining ten are the records of the municipal tribunal. Aside the municipal records other sources were used for the research, mainly fragments of the guild records and the guild privileges, records of the episcopal visitations, tax registers, and - essential for the sociotopographical research - city maps from the nineteenth century, including the cadastral map form 1848. The year 1655 marks the end point of the period under consideration, while the starting point is not precisely indicated. The analysis of the spatial and social structures covers a period from the first half of the fifteenth century, but it was also necessary to outline the earlier history of the town, especially the period prior to the location act, and settle the question of the date and circumstances of the location itself. Unfortunately it was impossible to decisively solve the last mentioned problem.

The goal of a sociotopographic analysis is to reconstruct the topography of a city and to supplement the recreated urban space with the demographic data of its inhabitants. Therefore, the first stage of the research was to recreate the urban space, starting with determining the boundaries of the municipality. The next step was to portray the area and the overall look of the suburbs. The emphasis was placed on the location of the agricultural lands, gardens, meadows, forests, ponds, as well as other smaller elements of this space. Efforts were made to identify the agricultural lands and other suburban properties owned by the city overlord, the parish, individual fraternities, and finally the townspeople themselves. This was not always possible, especially in the case of the grounds owned by the overlord. Nevertheless the results of the analysis were satisfactory and the long timeframe of the study allowed to show the changes in the development of the suburban space. It is now clear how the agricultural lands were adapted for gardens and later allocated to building plots. The steady decline in arable land was supplemented by deforestation.

Afterwards, the thesis concentrates on the location centre, that is the area designated in the location act and subjected to a detailed process of measuring delimitation. By cross-referencing the cadastral plan with the source materials it was possible to establish the most likely boundaries of the location centre. Part of the area on the west side of the centre was taken by the court and the belonging outbuildings. A cemetery, school, and the clergy house were located on the church grounds next to the St. Nicholas parish church. In the main point of the settlement centre a rectangular market square was built along with four blocks of buildings surrounding it. Here we can find the oldest outlined and settled building plots. The analysis has shown that the market square was originally surrounded by 25 building plots. At some point in time one of the building plots was divided, thus 26 building plots were to be found around the market square during the period of time under consideration. The study of the market square building plots has shown that aside a house situated at the frontage the plots were also occupied by outbuildings such as stables, pigsties, breweries, gardens, orchards and wells. Inside the city boundaries one could also find other buildings such as the town hall, hospital, prison, and baths. The location of these buildings has been fairly accurately established. Also the question of the town hall has been addressed. Contrary to the widespread belief, often found in the existing literature, that the building originates at the very least in the sixteenth century, the analysis of the source material leads to the conclusion, that the town hall was most probably built not earlier than the seventeenth century. Thanks to the laborious analysis it was also possible to reconstruct the street network. The difficulty of this task was increased by the fact that until the end of the first half of the sixteenth century the streets were rarely named. Even later, when the names were already commonly used, we can observe a great deal of inconsistency in this regard. Only the seventeenth century records allowed to finally establish the pattern and the naming of the streets in the city and in the suburbs.

Finally the first chapter provides an analysis of the suburbs. The three suburbs combined agricultural, industrial and residential characteristics. It is here, where the industrial establishments such as mills, fulleries, and ironworks were located. The brickyard and the paper-mill locations were impossible to identify. The final element in the topographical study of the centre was the analysis of the city development directions. It has been established that the grounds located behind the St. Nicholas church as well as the suburbs, especially the Kościeleckie and Świętokrzyskie suburbs, were part after part taken over by residential buildings. The study of the number of residential plots in the city is presented in a table with each part representing one of the three periods of time under consideration. The smallest number of houses, only 54 in the city and 8 in the suburbs, can be confirmed for the period until the beginning of the sixteenth century. There are reasons to believe that the actual number of houses was higher. A rapid increase in the residential housing in the suburbs is visible especially in the seventeenth century, thus indicating the direction of the city development.

The second chapter of the thesis is devoted to the study of the social and employment structure of the city inhabitants. Due to the fact that the existing literature lacks reliable estimates, the first goal was to assess the size of the population inhabiting the city during the period of time under consideration. The method applied consisted in multiplying the number of habitable premises by a factor of a single building occupancy rate. The results are not fully satisfactory, especially regarding the first period (until 1530). The results seem to be much more reliable when it comes to the second period (1530-1600; circa 1100 inhabitants) and the third period (1600-1655; circa 1300 inhabitants).

The second chapter also presents different social groups in the city. We can find examples of nobility, some of them passing under the jurisdiction of the municipal law and assimilating into the burghers. The clergy was represented by the parson and his vicars. The clergy was small in number due to the absence of religious orders in the city. Representatives of the peasantry are less visible. They usually came from the nearby villages, some of them passed under the jurisdiction of the municipal law and bought properties in the city. The biggest group was comprised of the burghers, very diversified in terms of profession and wealth.

The study of social stratification requires dividing the population according to a certain criteria. This task is especially difficult in the case of small towns, where the social divisions are somewhat vague. Profession, wealth, access to power, and to some extent the education level, are the only possible criteria. The results for the lower social strata are rather sketchy, due to the lack of any common criteria. In effect a large number of inhabitants, especially from the poorest groups, remains anonymous. The study of the employment structure of the inhabitants was not an easy task, due to the fact that many inhabitants of small towns were engaged in many professions at the same time. In the period of time under consideration we can find representatives of thirty seven different professions residing in the city. The most enterprising individuals were engaged in many different activities and it seems that not the learned profession, but rather simultaneous trade and banking activities, as well as possessed property such as agricultural lands, ponds, and malt houses, were the sources of wealth for the people of Chrzanów.

Brokerage in lead mining and trade was an especially important factor. It helped many of the burghers to accumulate capital, which was later invested in buying property in the city. This was the fundament of their fortunes, later inherited by the next generations. Creating lists of members of the council, members of the tribunal, and the heads of the tribunal has allowed to analyse the local elite of power. The study included the average term of office as well as the social and professional structure of the town council and the tribunal. Unfortunately the source materials up to the mid-sixteenth century rarely included the occupation of each official. In the case of council and tribunal members it was possible only to establish that they possessed agricultural lands in the suburbs, often of significant size. It is worth remembering that in case of small towns this was often a substantial element of one's wealth. The artisans were a dominant group among the elites of power, merchants formed a minority. What brings attention, is the process that eventually led the elites of power to form an exclusive group. While in the fifteenth century relatively a large group of people was involved in the government, in the sixteenth century we can observe the process of closing up the circle of power. The family ties have become the chief agent of creating elites. A relatively small intellectual elite of the town was comprised of a scribe, a rector of the school, and an organist.

The last part of the second chapter is devoted to various forms of professional and social institutions. The oldest example is the rise of religious fraternities. The guilds of artisans were introduced comparatively late, at the beginning of sixteenth century, reaching a total number of seven.

The last chapter is devoted to the analysis of the ownership structure in the city and the suburbs. The professional structure and the participation in the government is discussed systematically, beginning with the market square, individual streets, and finishing with the suburbs. Of course the complete identification of the occupation of each and every house owner was impossible. By establishing how long the property was held by its owner, it was possible to define the character of each building plot. In some cases the ownership was lasting, while other plots were frequently bought and sold. The history of some of the houses is truly fascinating, especially when the property was a subject of family disputes documented in the records of ongoing lawsuits. Participation of the townspeople in the government allows to create a map of the most prestigious parts of the city. The first place is occupied of course by the market square, the second is reserved for the Kościelecka street. Symptoms of professional specialisation are visible in the case of the suburbs. The Kościeleckie suburb was inhabited chiefly by clothiers, while the majority of Świętokrzyskie suburb was occupied by shoemakers.

Annexes at the end of the work are an integral part of the thesis. They contain lists of the city and suburb inhabitants. The owners of individual houses with approximated length of the ownership, their occupation, estate of origin, and the level of participation in the elites of power are listed in order, beginning with the market square area. Reconstruction of the neighbourhoods and assigning them to the topography of the city has encountered many obstacles thoroughly described in the thesis. The main source of difficulties was the fact that the transactions were rarely registered, and even if they were, the entries are vague and lack the location of the house. In result the data is not complete, nevertheless its value should not be underestimated. In fact, the discovery of when and where a person lived is the core of the sociotopographical studies. Therefore the thesis provides a sort of chronicle of the citizens of Chrzanów. The list can easily be expanded into the beginning of the nineteenth century by other scholars. Lists of the municipal authorities members are also included. The last pages of the work contain maps and plans of the city.

Despite some missing data, the thesis achieves its overall goal. The research covers two centuries of the history of a small town and shows the transformation of Chrzanów during this period. The results allow to us to observe the disappearance of certain elements of the topography of the city and the emergence of other. It also helps us to see the changes of the social structure of the city. All this broadens our still insufficient knowledge of the history of small cities and their inhabitants in the pre-partition Poland.