Społeczeństwa państw - nowych członków Unii Europejskiej wobec integracji z jej strukturami : obawy, nadzieje, oczekiwania

Abstract

Dysertacja koncentruje się na zagadnieniach związanych z społecznymi odczuciami względem Unii Europejskiej mieszkańców tych państw, które 1-go maja 2004 stały się członkami tej organizacji. Przedmiotem badań tej pracy stały się postawy społeczeństw - co myśleli o procesie akcesji ich państw do struktur Unii Europejskiej? Ja oceniali ten proces? Jakie wiązali z nim nadzieje, a co stanowiło według nich zagrożenia? Próba odpowiedzi na te pytania jest główną osią tej pracy.

Podstawowa teza dysertacji brzmi Obawy i nadzieje społeczeństw nowych członków Unii Europejskiej, związane z integracją wykazują podobieństwo w poszczególnych krajach. Dodatkowo, aby odpowiednio naświetlić omawianą tezę należało odpowiedzieć na takie pytania jak: jakie są podobieństwa i różnice pomiędzy społeczeństwami w byłych krajach postkomunistycznych? Czy obawy i nadzieje społeczeństwa danego kraju są powiązane z przebiegiem transformacji ustrojowej w tym państwie? Weryfikacja takich tez jak: Proces negocjacji nie wzbudzał nadmiernego zainteresowania w poszczególnych społeczeństwach; Decyzja społeczeństw o przyjęciu lub też odrzuceniu członkostwa w strukturach UE wyrażona w poszczególnych krajach, w drodze referendum, nie wynikała z przesłanek merytorycznych przyczyniła się do weryfikacji podstawowej tezy dysertacji.

Praca składa się z dwóch głównych bloków. Pierwszy z nich dotyczy historycznych uwarunkowań i przebiegu procesu integracji krajów Europy Środkowo-Wschodniej z strukturami unijnymi w latach 1989-2004. Bez opisu transformacji ustrojowej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej oraz przebiegu negocjacji wszystkich dziesięciu krajów z UE - a zwłaszcza kwestii budzących największe spory i kontrowersje - opis obaw i nadziei społeczeństw tych państw byłby rzeczą bezzasadną.

Dlatego ta część pracy stanowi niezbędne tło dla drugiego bloku rozprawy. Ta część pracy jest próbą właściwego wyjaśnienia postawionych w dysertacji tez. Ukazane są w nim najważniejsze obawy i nadzieje społeczeństw, związane z integracją. Znaczna część tego bloku jest poświęcona ruchom eurosceptycznym, będącym odbiciem obaw występujących w poszczególnych społeczeństwach krajów kandydujących. W tej części znajduje się również obszerna analiza fenomenu "Radia Maryja", rozgłośni, która w Polsce stała się wręcz symbolem antyunijnej retoryki. Podyktowane to było jej specyfiką, oraz faktem, że z takim zjawiskiem nie spotykaliśmy się w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej. W drugim bloku pracy zostały również omówione problemy narodowościowe i kulturowe, występujące w omawianych krajach, a także stosunkowo szeroko naświetlono problem tożsamości narodowej i europejskiej, który był jednym z istotnych aspektów integracji tych krajów z UE (chociażby w przypadku silnie akcentowanych obaw związanych z groźbą utraty suwerenności).

Podsumowując postawy dotyczące UE, istniejących wśród mieszkańców omawianych krajów należy zaznaczyć, że kraje te nie stanowiły jednorodnej grupy. Cypr czy Malta zdecydowanie odróżniały się od grupy krajów postkomunistycznych, co miało wpływ na nadzieje i obawy tamtejszych społeczeństw związane z integracją. Wśród krajów postkomunistycznych możne było wyróżnić pewien stały katalog obaw i nadziei wobec akcesji ich państw do UE. Dotyczyły one kwestii związanych z bezpieczeństwem, rozwojem ekonomicznym oraz z kwestiami światopoglądowymi. Na świadomość społeczną omawianych krajów wpłynął również proces transformacji ustrojowej, a dokładniej rzecz ujmując jej negatywne aspekty. Tzw. "przegrani transformacji" zasilili bowiem szeregi osób najbardziej sceptycznych wobec Unii Europejskiej. Ludzie ci obawiali się, że integracja będzie dla nich kolejnym ciosem, źródłem niepewności czy pogorszenia sytuacji życiowej. Panowało wśród nich przekonanie - przegraliśmy wtedy, przegramy i teraz. Osoby te uważały, że ich sytuacja była zdecydowanie lepsza w czasach ancien régime. Do grona przeciwników integracji zaliczano również osoby starsze, gorzej wykształcone oraz wykazujące się niższymi dochodami. Eurosceptycyzm wyrastał wśród rolników, emerytów, osób bezrobotnych i - jak już wzmiankowałem -grup dotkniętych negatywnymi konsekwencjami transformacji. Natomiast osoby znajdujące sięna drugim biegunie były zdecydowanie bardziej prounijne. Sama decyzja społeczeństw o przyjęciu lub też odrzuceniu członkostwa w strukturach UE wyrażona w poszczególnych krajach, w drodze referendum, wynikała z amalgamatu przesłanek merytorycznych, stereotypów, uprzedzeń historycznych oraz emocji, przy czym sam proces negocjacji nie wzbudzał nadmiernego zainteresowania w poszczególnych społeczeństwach. Fakt zaistnienia w świadomości społecznej idei integracji europejskiej był rezultatem opisywanego przez Piotra Sztompkę "procesu odgórnego”, czyli pojawił się w debacie publicznej i zakorzenił się w świadomości społecznej pod wpływem elit politycznych, społecznych oraz massmediów. W pracy pojawia się wniosek, że to media odegrały najważniejszą rolę w kształtowaniu świadomości społecznej mieszkańców krajów dziesiątki, a zwłaszcza państw postkomunistycznych. W krajach Europy Środkowo-Wschodniej borykających się z problemem kryzysu przywództwa i brakiem zaufania obywateli do systemu politycznego to media miały największy wpływ na postawy obywateli. Poprzez media mieszkańcy krajów kandydujących czerpali informacje o UE, media relacjonowały przebieg negocjacji akcesyjnych i wszystkie spory, które zaistniały w ich trakcie. Jednakże media - z kilkoma wyjątkami - nie widziały dla siebie jakiejś szczególnej roli w tym procesie. Dla nich integracja europejska była po prostu jednym z towarów, który znalazł się w ich ofercie. Z racji ciężaru gatunkowego, który niósł za sobą zajął on istotne miejsce w programach informacyjnych, zdecydowanie ustępował jednakże programom o charakterze rozrywkowym. Należy podkreślić, że ogromna większość mieszkańców omawianych państw zetknęła się z pojęciem integracji europejskiej, jednakże ich wiedza na jej temat była ograniczona. UE dla przeciętnego obywatela omawianych krajów oznaczała w większości coś pozytywnego i właśnie to nieprecyzyjne określenie "coś pozytywnego" wydaje się być najdokładniejszym opisem definiującym miejsce, jakie UE zajęła w jego świadomości społecznej omawianych społeczeństw.

This paper concerns topics connected with attitudes towards the European Union amongst citizens of the 10 states which became members of the EU on 1st May 2004. The paper attempts to set out what they thought about their countries' accession, how it looked in their minds and which factors were seen as threats or hopes.

The main argument of this work is: "the hopes and fears of the new EU members, connected with accession, were similar in each country". Additionally, it was helpful to explain questions like: "how similar or how different are societies in postcommunist countries?", "were the hopes and fears connected with the economic and political transition which took place in these countires?". Moreover, the author has tried to explain such arguments as: "voting in accession referenda was based on stereotypes, fears and hopes, not real knowledge", "the societies of Cyprus, Malta and Central and Eastern European countries weren't interested in the accession process". Explaining all these questions was the way to prove or disprove the main thesis.

This PhD thesis is concerned with two main parts. The first relates to historical factors and the integration process of the CEEC countries and the European Union in the period 1989-2004. Without a description of the economic and political transition (EU negotiotion process too, especially the main controversies in this process) in CEEC countries, talking about the fears and hopes of the societies described would be pointless. This part forms the background of the 2nd part of this work. This part tries to explain all the theses posited above. It shows all the main hopes and fears of the CEEC societies, in connection with the EU. An important part of this is the description of euroscepetic movements, which are based on societies' fears. The author has also analysed the "Radio Maryja" phenomenon, which took place in Poland. It was a symbol of anti-EU rhetoric in this country. The second part describes such topics as national and cultural problems in CEE and the question of European and national consciousness, which was an important factor during the discussion about national sovereignty in CEE countires.

Summarizing the attitudes towards the EU amongst CEEC's citizens it should be admitted that they are not just one single group. Malta and Cyprus are very different from postcommunist countries, and this had an influence on their societies' attitudes towards the EU. Amongst the postcommunist states we may notice a group of similar hopes and fears connected with European integration. These concerned topics like security, economic development or outlooks and values. The social consciousness of CEEC's citizens was formed by their perception of the political and economic transition, especially its negative aspects, to be precise. "Transition losers" joined the most eurosceptic group of people. They were afraid that they may lose again and after integration their social condition would deteriorate. Amongst the most eurosceptic people we could find farmers, pensioners, the unemployed and "transition losers". On the other side we could find "transformation winners", younger, better educated, well-to-do people, who live generally in the cities. The results of the referenda were based on an amalgum of stereotypes, emotions and historical prejudices. Moreover, people in these countries were not greatly interested in the integration process. The EU appeared widely in the social counsciousness of the members of CEE countries, but it was planted there by the fact that EU integration was one of the main subject in the mass media. The author has tried to prove that the media played a major role in EU discussions in these countries. They were a main source of information about the EU. This information was usually quite superficial, so most CEEC citizens perceived the EU as a something positive, but they do not know what exactly it is.