L'oeuvre de Nathalie Sarraute dans la perspective de la poétique négative

Abstract

Problemem badawczym pracy jest ukazanie twórczości Nathalie Sarraute w perspektywie poetyki negatywnej

Praca składa się z trzech części zatytułowanych kolejno:

I Podłoże filozoficzne i teoretyczne poetyki negatywnej

II Poddanie w wątpliwość tradycji powieści w wybranych dziełach Nathalie Sarraute

III Pisanie pod znakiem negacji

Część pierwsza mojej rozprawy, Podłoże filozoficzne i teoretyczne poetyki negatywnej, została podzielona na dwa rozdziały. Rozdział pierwszy, Poetyka negatywna w ujęciu filozoficznym, jest próbą przedstawienia szerokiego kontekstu w jaki wpisuje się poetyka negatywna. We wstępie należy już zaznaczyć, że poetyki dwudziestowieczne różnią się od tradycyjnych poetyk, wzorowanych na poetyce arystotelesowej, czy jakiejkolwiek poetyce normatywnej. Zawarte tu rozważania dotyczą tła filozoficznego i teoretycznoliterackiego dla rozwoju poetyki negatywnej. Głównym ich tematem są różne tendencje negatywne rozwijające się na przestrzeni końca XIX i całego XX wieku, które kierują filozofię, teorię literatury i samą literaturę w stronę kategorii negatywnych, jako organizujących i dominujących we współczesnej, szeroko rozumianej kulturze.

Kolejno ukazuję jak podstawowe kategorie negatywne były obecne w filozofii. Negatywność w filozofii opiera się głównie na negacji Logosu, Boga, Idei, Obecności. Następnie przedstawiam nihilizm Nietzsche’go.

Kolejno ukazałam ontologię negatywną analizując filozofię Martina Heideggera i Jean-Paul Sartre’a. Negacja ontologiczna opiera się na opozycji między byciem a niebyciem. Metafizyka zachodnia ograniczyła sens bycia do obecności, stąd stała się metafizyką obecności. Ostra krytyka Kartezjusza i myśli zachodniej doprowadziła do afirmacji metafizyki nieobecności. Zajęłam się również simulacrami Boudrillard’a, Barthes’owską śmiercią autora, kryzysem podmiotu u Michel’a Foucault. Nie sposób mówić o poetyce negatywnej nie przywołując dekonstrukcji Jacques’a Derridy i istoty sekretu.

Rozdział II części I nosi tytuł Rozważania teoretyczne o poetyce negatywnej. Jest on poświęcony rozwojowi poetyki negatywnej w krytyce literackiej i literaturze. Przedstawiam bliżej, jak kategorie negatywne rozwijały się najpierw w piśmiennictwie polskim, gdzie poetyka negatywna została wcześniej sformułowana, następnie we francuskim, gdzie kategorie negatywne istniały immanentnie w literaturze i zgłębione tak w filozofii , jak i krytyce literackiej.

Dokonując próby zdefiniowania poetyki negatywnej, wyróżniłam cztery kategorie: ontologiczną aksjologiczną, gnozeologiczną i dezintegrację. Pierwsza kategoria faworyzuje niebyt. Druga jest ugruntowana na opozycji piękno-brzydota, dobro-zło wskazując na dominację brzydoty i zła. Trzecia kategoria głosi prymarność fałszu. Czwarta, dezintegracja, wskazuje na fragmentaryczność, rozpad świata przedstawionego i wszystkich jego elementów.

Część II Podważenie tradycji powieści w wybranych dziełach Nathalie Sarraute

W tej części analizuję utwory Nathalie Sarraute pod kątem zerwania z tradycją powieści. Jest to świat istniejący w dziele pod znakiem negacji tradycyjnych elementów struktury dzieła literackiego. Autorka dokonuje progresywnej destrukcji podmiotu na wszystkich poziomach organizacji tekstu. Najpierw przedstawiam, w jaki sposób Nathalie Sarraute zrywa z tradycyjnym bohaterem (problemy z identyfikacją wynikające z braku imion, użycie wyłącznie zaimków osobowych, brak prezentacji-zarysy postaci, przedmiotów itd.). Narrator jest nieustannie poddawany w wątpliwość. Częściej możemy mówić o pseudo-narratorze. Pojawia się również problem monologu jako pozornego dialogu ("rozmowy z umarłymi") oraz sous-conversation. U Sarraute dialog werbalny prawie nie istnieje, gdyż został zastąpiony przez prélangage, którego nie można ani zlokalizować ani skodyfikować. Postaci konwersują na poziomie, który wykracza poza ubogą sferę języka ludzkiego. Zaryzykowałam stwierdzenie, że Natahalie Sarraute pisze o niczym i nic (rien) jest obsesyjnym leitmotivem w jej twórczości. Pokazuję, że w przypadku Nathalie Sarraute można mówić o „ruinach powieści”.

Część III Pisanie pod znakiem negacji

Ta część składa się z dwóch rozdziałów. Pierwszy jest poświęcony najważniejszemu elementowi w twórczości Nathalie Sarraute, tropizmom. Tropizmy są źródłem écriture Sarraute. Pisarka nieustanie tropi tę niewidoczną ale wszechobecną rzeczywistość. To pojęcie kluczowe w twórczości Sarraute jest ukazywane tylko in absentia. Mówić o nieobecności (jednej z podstawowych kategorii negatywnych) znaczy zetknąć się z niewypowiedzianym, niewidzialnym, niewyrażalnym. Pochylając się nad językiem, który pozwala tropizmom przebić się, zauważyłam szczególne upodobanie do metafor, wieloznacznego słowa, wyliczania, powtórzeń, hiperboli, wyrażeń bliskoznacznych i stereotypów. Nieobecność wyraża się również u Sarraute poprzez różne środki typograficzne. Wystarczy wspomnieć zawieszone i niedokończone zdania, pytania bez odpowiedzi, budowę fragmentaryczną białe miejsca na stronie. Wszystkie te elementy oddalają nas na zawsze od pewnej pełni, skończoności, doskonałości, chwiejąc nieustannie strukturą zdania i sensu. Ostatnim problemem tego rozdziału stała się rola fragmentu u Sarraute. Fragment podważa definicję dzieła ukończonego, zrywając z pojęciami jedności, całości i ciągłości.

W rozdziale drugim, zatytułowanym przedstawienia negatywności, skupiłam uwagę na obrazach negatywnych. Zajęłam się między innymi nieobecnością pustką brakiem, pęknięciem, śmiercią ciszą.

Następnie ukazałam, jak nieustanna groźba śmierci przenika écriture Sarraute. Wszystko stanowi zagrożenie w tym świecie pełnym lęku: spotkanie z drugim człowiekiem, przestrzeń, w której poruszają się postaci, banalne przedmioty.

The goal of my dissertation was to characterize negative poetics and then to demonstrate that Nathalie Sarraute’s writing is based on this poetics, in contrast to the traditional perception of literary work in terms of structure as well as content. The dissertation consists of three parts, entitled:

I The philosophical and theoretical background of negative poetics;

II The questioning of the tradition of the novel in chosen works of Nathalie Sarraute;

III Writing marked by negation.

Nathalie Sarraute is the author chosen by me as a model example of negative poetics -she was a French writer of Russian origin. In her writing she managed to negate all generally acknowledged rules of the novel/narrative: characters, plot, storytelling. Instead she focused on tropisms.

Chapter I surveys the philosophical background of negative poetics and its key category - ‘absence’. It shows the precepts of negative ontology based on the philosophy of Martin Heidegger and Jean-Paul Sartre. It considers deconstruction, Derrida’s lack of sense and his notion of secret, Barthes’s death of author, néant (nothingness) in Sartre, Boudrillard’s simulacra, and the crisis of the subject in Michel Foucault.

Negative poetics is characterized according to ontological, axiological and gnoseological categories, and also the category of disintegration, which also organizes all levels of a literary work. Disintegration is understood in terms of fragmentation, incoherence, and inconsistence. Authors have been analyzed in this way before, although researchers did not use the term negative poetics. Instead they talked about negative strategies or negative categories. I did not attempt to discuss the occurrence of negative poetics only on levels of semantics, style and/or structure. I intended to investigate this poetics as reflected on every level and dimension of a literary work.

The dissertation describes traditional poetics and contrast it with negative poetics. Moreover, it points to differences in which Polish and French criticism understands negative poetics. It introduces Norwid’s intentional concealments and their theories, Leśmian’s nonbeings, negation in Przyboś’s poetry, the “nothing” of Różewicz, silence and death in Blanchot’s writing as well as Ingarden’s places of indeterminacy.

Chapter II, which constitutes the analytical part, contains analyses of Nathalie Sarraute’s works, which aim to show the examples of breaking free from traditional contextualization in a novel (romanesque). As a reference, it uses a book - the study of absence in Sarraute’s writing written from a linguistic point of view, and it helps to delineate the scope of my interest (figures of absence beyond purely linguistic ones, a pursuit of an invisible world/universe). Since this world negates traditional elements of a literary work structure, it totters the reader’s horizon of expectations and in consequence it draws him into the ‘negated’ world of Sarraute.

Firstly, the examples of how Nathalie Sarraute does away with a traditional character are discussed (the problems of identification due to the lack of names, the use of pronounces only, no introduction/presentation of a character or object etc.). There is also the issue of a monologue as a quasi-dialogue (‘conversations with the dead’). The narrator is being constantly doubted; it is even more often a pseudo-narrator.

Secondly, it is shown that the presented world makes itself unpresent.

Finally, a statement is risked that Nathalie Sarraute writes about ‘nothing’ and that ‘nothing’ (rien) is an obsessive leitmotif in her writing. In her case we actually deal with the “ruins of a novel”.

The next chapter is devoted to a pursuit of an invisible reality. Tropisms are at a source of the Sarraute’s écriture. They are constantly on the move. They keep appearing and disappearing, leaving wholes and empty spaces, which cannot be filled. Sarraute’s écriture is permeated with the specter of death. Negation or denying is often the only way to express this elusive, invisible movement of tropisms.

Absence is also accomplished by typographic means: half-finished sentences, questions without answers, fragmentarism, white gaps on the page, which decompose and negate the completeness that cannot be achieved. It happens because the real world is under suspicion, it is called in question.