Reformulation du discours scientifique en discours de vulgarisation - analyse lexicale à l’exemple d’un corpus de textes sur l’énergie nucléaire
Streszczenie
Celem rozprawy doktorskiej jest analiza leksykalna terminów specjalistycznych w dyskursie naukowym oraz ich przeformułowań na dyskurs popularyzujący. Analiza została przeprowadzona w oparciu o przykłady pochodzące z tekstów na temat energetyki jądrowej.
Podstawę teoretyczną stanowi francuska teoria dyskursu, na podstawie której zostały wyodrębnione typy dyskursów oraz cechy wpływające na definiowanie terminów specjalistycznych w każdym z analizowanych dyskursów.
W pierwszym rozdziale pracy opisany jest podział dyskursu naukowego na trzy podstawowe podtypy w zależności od cech dyskursywnych wpływających na stopień specjalizacji tekstu: pierwotny dyskurs naukowy - między specjalistami tej samej dziedziny, dyskurs popularnonaukowy - skierowany do szerokiej grupy odbiorów oraz dyskurs o celach dydaktycznych. Każdy z tych podtypów jest zróżnicowany wewnętrznie, natomiast wszystkie podtypy pozostają we wzajemnych związkach i tworzą interdyskurs naukowy, który na poziomie językowym można obserwować poprzez liczne przeformułowania terminów specjalistycznych w zależności od cech dyskursywnych. Celem tych przeformułowań jest wyjaśnianie znaczenia pojęć naukowych, stąd można je nazwać definicjami dyskursywnymi.
Przyjęta została hipoteza, że przeformułowania leksykalne mające na celu popularyzację wiedzy specjalistycznej zależą od takich cech dyskursywnych jak kompetencje merytoryczne z danej dziedziny wiedzy uczestników aktu komunikacji, gatunek tekstu oraz jego zakres tematyczny. Im tekst kierowany jest do szerszej grupy odbiorców, a więc nie posiadających kwalifikacji merytorycznych z danej dziedziny, tym użyta terminologia staje się prostsza, zaś terminy specjalistyczne tłumaczone są za pomocą słów języka ogólnego.
W celu weryfikacji postawionej hipotezy, w oparciu o wybrane teksty z dziedziny energetyki jądrowej, przeprowadzona została analiza słownictwa, pod kątem jego specjalizacji w zależności od podtypu dyskursu określonego w rozdziale pierwszym. Analiza potwierdziła, że obserwowane cechy dyskursywne wpływają na wybór użytych terminów specjalistycznych oraz na sposób ich definiowania.
Wyjaśnianie pojęć w pierwotnym dyskursie naukowym opiera się na definicjach zgodnych z hierarchią ontologiczną danej dziedziny wiedzy. Obrazowo proces ten został nazwany definiowaniem "pionowym", gdyż pojęcia bardziej złożone z punktu widzenia konstruowania wiedzy są tłumaczone prostszymi pojęciami z tej samej dziedziny. W celu zrozumienia definicji niezbędna jest zatem podstawowa wiedza merytoryczna z danej dziedziny. Ten sposób definiowania jest opisany w trzecim rozdziale pracy.
W dyskursie popularnonaukowym wiedza specjalistyczna objaśniana jest dzięki słowom języka ogólnego, opierając się na ogólnej wiedzy językowej i pozajęzykowej odbiorców. Stąd dyskurs popularnonaukowy definiuje pojęcia naukowe za pomocą wszelakiego typu środków ilustrujących pojęcia specjalistyczne, np.: porównania, przykłady, metafory itp. W ten sposób, wiedza specjalistyczna przekazywana jest dzięki słownictwu języka ogólnego. Skutkiem takiego definiowania są częste przesunięcia w znaczeniu danego terminu polegające najczęściej na uproszczeniu jego znaczenia. Ten sposób tłumaczenia pojęć nazwany został definiowaniem "poziomym" i jest on omówiony w czwartym rozdziale, zaś problemy związane z przesunięciami semantycznymi stanowią konkluzję niniejszej rozprawy.
Przeprowadzona analiza leksykalna potwierdza pierwotna tezę o kształtowaniu słownictwa tekstów popularnonaukowych poprzez przeformułowanie terminów specjalistycznych oraz ich definicji w zależności od uczestników aktu komunikacji, gatunku tekstu oraz jego zakresu tematycznego. Stopień równoznaczności pomiędzy terminem specjalistycznym a jego definicją dyskursywną zależy od kompetencji merytorycznych odbiorców tekstu, jego zakresu tematycznego oraz szczegółowości opisu wynikającej z gatunku tekstu, np. książka czy artykuł.
Uzyskane wyniki mogą posłużyć do celów dydaktycznych. Stanowią one podstawę do opracowania ćwiczeń leksykalnych służących rozwojowi kompetencji leksykalnej, mediacyjnej i strategicznej uczących się języka francuskiego technicznego. The aim of the dissertation is the lexical analysis of specialist terms in scientific discourse and their reformulations into popularising discourse. The analysis has been conducted on the basis of examples taken from texts on nuclear power engineering.
The theoretical foundation is constituted by the French theory of discourse, which was the basis for distinguishing types of discourse and their characteristics influencing the process of defining specialist terms in each of the analysed discourses.
The first chapter of the dissertation describes the division of scientific discourse into three basic sub-types depending on discourse characteristics influencing the level of specialization of the text: primary scientific discourse - among specialists in the same area, popular scientific discourse - addressed to a wider group of recipients and discourse for didactic purposes. Each subtype is internally varied, while all subtypes are interrelated and they constitute scientific interdiscourse which, at the language level, can be observed through numerous reformulations of specialist terms depending on discourse characteristics. The goal of the reformulations is to explain the meaning of scientific terms, thus they can be called discourse definitions. A hypothesis has been assumed that lexical reformulations aiming at popularisation of specialist knowledge depend on such discourse characteristics as content knowledge (in the field) of communication act participants, the genre of the text and its thematic scope. The wider the group of readers the text is aimed at (who do not have content knowledge in the field), the easier the terminology used becomes with specialist terms explained with general words.
In order to verify the hypothesis, on the basis of chosen texts in the field of nuclear power engineering, an analysis of lexis has been conducted in terms of its specialisation depending on the subtype of discourse specified in chapter one. The analysis has confirmed that observed discourse characteristics influence the choice of specialist terms used and the way of defining them. Explanation of terms in primary scientific discourse is based on definitions consistent with ontological hierarchy of a given field of knowledge. The process has been called "vertical" defining since terms which are more complex in terms of knowledge construction are explained using simpler terms in the same area. In order to understand the definition it is necessary to have basic content knowledge in the field. This way of defining is described in chapter three of the dissertation. In popular scientific discourse, specialist knowledge is explained using general words, basing on general linguistic and non-linguistic knowledge of recipients. Therefore, popular-scientific discourse defines scientific terms by all types of means illustrating specialist terms, e. g. similes, examples, metaphors etc. In this way, specialist knowledge is conveyed thanks to general language vocabulary. As a result of this defining, there are frequent shifts in the meaning of a given term, usually simplification of its meaning. This way of explaining terms has been called "horizontal" defining and it is discussed in chapter four, whereas problems connected with semantic shifts are the conclusion of the dissertation.
The conducted lexical analysis has confirmed the original hypothesis that lexis of popular scientific texts is shaped by reformulation of specialist terms and their definition depends on communication act participants, the genre of the text and its thematic scope. The degree of equivalence between a specialist term and its discourse definition depends on the content knowledge of text recipients, its thematic scope and the degree of detail of description resulting from the genre of the text, e. g. a book or an article.
The results obtained may be used for didactic purposes. They are a foundation for preparation of lexical tasks for developing lexical, strategic and mediatory competence of learners of technical French.