Odbudowa mocarstwowej pozycji Rosji na obszarze byłego ZSRR : Robert Kłaczyński

Abstract

Rozprawa doktorska Odbudowa mocarstwowej pozycji Rosji na obszarze byłego ZSRR ma na celu udowodnienie tezy, że odbudowa taka jest możliwa a nawet, iż dokonuje się ona w ramach już obecnie prowadzonej przez Rosję polityki. Po rozpadzie ZSRR Federacja Rosyjska stała się jednym z krajów tak zwanej "przestrzeni postradzieckiej", państwem o największym potencjale terytorialnym, znaczących zasobach surowcowych a także bezdyskusyjnych tradycjach dominacji na wspomnianej przestrzeni. Należy jednak zaznaczyć, iż na początku lat 90 tych pozycja mocarstwowa Rosji wobec państw postradzieckich nie była tak oczywista jak w obecnej chwili. Stało się to w wyniku katastrofalnej polityki prowadzonej przez ówczesne władze polityczne Federacji Rosyjskiej. Elity władzy na Kremlu z Borysem Jelcynem na czele nie potrafiły poradzić sobie z narastającymi problemami wewnętrznymi oraz presją zewnętrzną ze strony nie tylko państw będących przeciwnikami Rosji w czasie tak zwanej "Zimnej Wojny" ale również nowo powstałych państw postradzieckich nie zawsze przychylnie nastawionych do Moskwy. Niechętnie nastawione do Moskwy okazały się też kraje byłego "Układu Warszawskiego", które okres dominacji radzieckiej przyrównują niekiedy do czasu okupacji niemieckiej będącej wynikiem II wojny światowej. Sytuacja ta powodowała w Rosji narastanie patologii. Dlatego też z taką łatwością w niemalże wszystkie sfery życia publicznego wdzierała się korupcja i nepotyzm. Kraj znalazł się na krawędzi katastrofy. Topniejąca z roku na rok liczba Rosjan (co było i w pewnym sensie dalej jest skutkiem patologii społecznych przekładających się na bardzo niską średnią życia - szczególnie wśród mężczyzn) jak również pogarszająca się sytuacja ekonomiczna kraju dopełniały obrazu postzimnowojennej Rosji. Sytuacja zmieniła się w dużym stopniu w momencie gdy władzę w Rosji objął Władimir Putin. Były pracownik KGB oraz FSB opierając się na ludziach związanych z resortami siłowymi w tym głównie resortem bezpieczeństwa dokonał reorganizacji aparatu władzy. Umocnił władzę centralną, poskromił często wykorzystując drastyczne metody separatyzmy (w tym głównie separatyzm czeczeński). W końcu udało mu się przełamać kryzys gospodarczy kraju oraz doprowadzić do sytuacji, w której realna płaca w Rosji zaczęła rosnąć wyraźnie ponad inflację. Za sukces można tez uznać przywrócenie przynajmniej w części utraconej przez Rosję w okresie rządów Borysa Jelcyna pozycji jednego z najważniejszych rozgrywających na światowej mapie geopolitycznej. Są oczywiście i porażki w postaci tragicznych wydarzeń związanych z zamachami terrorystycznymi na Dubrowce, czy też z tragedią, która rozegrała się w Biesłanie. Niekorzystnie ukształtowała się też sytuacja w Rosji jeśli weźmiemy pod uwagę prawa człowieka. Wiele światowych organizacji zajmujących się obroną praw człowieka krytykuje Kreml za nieprzestrzeganie demokratycznych standardów, choć co warto podkreślić w stosunku do czasów radzieckich Moskwa zrobiła olbrzymi postęp. Należy też dodać, iż specyfika Rosji z trudem znosi zachodnie standardy zachowań. Cokolwiek by jednak nie powiedzieć trudno oprzeć się wrażaniu iż rodacy prezydenta Włodzimierza Putina całokształt jego dokonań politycznych zarówno w sferze wewnętrznej jak i zewnętrznej oceniają w sposób bardzo pozytywny. Według ostatnich sondażowych wyników badań opinii publicznej ponad 70% Rosjan pozytywnie ocenia dokonania swojego prezydenta. Dlatego też opierając się o teoretyczne wyznaczniki pozycji mocarstwowej takie jak: czynnik geograficzny, zasoby naturalne, potencjał przemysłowy, gotowość militarna, sytuacja demograficzna, charakter narodowy, identyfikacja i lojalność obywateli wobec państwa, starałem się wykazać w mojej pracy, że rozwój Federacji Rosyjskiej od czasu rozpadu ZSRR do roku 2004 systematycznie prowadzi w kierunku odbudowy jej pozycji jako mocarstwa.Odbudowa mocarstwowej pozycji przez Rosję będzie miała miejsce przede wszystkim na obszarze postradzieckim. Nie można jednak wykluczyć w przyszłości odbudowy mocarstwowej pozycji Rosji w wymiarze globalnym. Wartym podkreślenia czynnikiem odgrywającym istotną rolę w polityce odbudowy mocarstwowej pozycji przez Rosję jest jej zaplecze surowcowe. Prezydent Federacji Rosyjskiej Władimir Putin w swych wystąpieniach często podkreśla, że jego kraj będzie pełnił w przyszłości rolę mocarstwa energetycznego. Sytuacja międzynarodowa w zakresie kwestii energetycznych, w przypadku Rosji automatycznie wymusza zajęcie się tym problemem. W rozprawie doktorskiej Odbudowa mocarstwowej pozycji Rosji na obszarze byłego ZSRR problem ten pojawia się często i jest rozpatrywany w różnych kontekstach. Rozprawa doktorska jest podzielona na kilka rozdziałów. Jednym z nich jest rozdział poświęcony zagadnieniu wyboru drogi rozwoju przez Federację Rosyjską, co będzie miało istotny wpływ na rozwój sytuacji wokół lansowanych przez nią koncepcji odbudowy mocarstwowej pozycji. W tym przypadku odbudowa mocarstwowej pozycji będzie się odbywać zarówno na przestrzeni postradzieckiej jak również w ramach prowadzonej przez Moskwę polityki w szerszym niż tylko regionalnym zakresie. Obydwu tych spraw nie da się rozdzielić, bowiem wykluczają to zjawiska globalizacji polityki. Kolejny rozdział pracy jest poświęcony szczegółowej (na tyle ile to możliwe w ramach rozprawy doktorskiej) analizie sytuacji w i wokół Federacji Rosyjskiej. Zawiera on krótki zarys historyczny dotyczący Rosji, jej sytuację gospodarczą, opis jej polityki wewnętrznej i zagranicznej oraz perspektywy rozwoju sytuacji. Szczególne znaczenie zostało (podobnie jak w przypadku opisu pozostałych państw postradzieckich) nadane sytuacji ekonomicznej kraju, która obecnie w przypadku wszystkich krajów świata odgrywa pierwszorzędną rolę jako narzędzie realizacji celów. Kolejne rozdziały dotyczą opisu pozostałych państw postradzieckich. W celu lepszego oglądu sytuacji kraje postradzieckie zostały podzielone na 3 grupy: obszar europejski, obszar państw Zakaukazia, obszar azjatycki. Każdy bowiem z tych obszarów posiada odmienną cywilizacyjno - kulturowo - tożsamościową specyfikę. Podobnie jak w przypadku opisu Federacji Rosyjskiej nastąpił podział tematyki dotyczącej każdego z krajów należących do omawianych obszarów na sześć zakresów tematycznych: wstępny opis kraju (kwestie demograficzne, wielkość obszaru, położenie geograficzne), zarys historii omawianych państw, sytuacja poszczególnych krajów w zakresie gospodarczym, polityka wewnętrzna, polityka zagraniczna, perspektywy rozwoju sytuacji. W przypadku opisu krajów postradzieckich istotne miejsce zajmuje rola Rosji we wszystkich wymienionych powyżej częściach opisu. Analizie poddane są informacje dotyczące wzajemnych relacji we wszystkich ich segmentach, które świadczą o obecnych jak również perspektywicznych możliwościach odbudowy mocarstwowej pozycji Rosji na obszarze byłego ZSRR. Rozprawę doktorską wieńczy epilog, w którym zostaje dokonana analiza najważniejszych argumentów przemawiających za obroną postawionej tezy. Rozprawa doktorska została napisana w oparciu o opracowania książkowe, teksty źródłowe, artykuły prasowe oraz materiały pochodzące z Internetu. Obejmują one zarówno materiały w języku polskim jak i materiały obcojęzyczne. Na szczególną uwagę zasługują użyte w trakcie pisania rozprawy doktorskiej materiały Ośrodka Studiów Wschodnich oraz agendy ONZ ds. Rozwoju Przemysłowego UNIDO. Bardzo ważną rolę w opracowywaniu rozprawy doktorskiej odegrały też materiały Polskiego Ministerstwa Gospodarki. Na oficjalnych stronach internetowych tej instytucji znalazło się sporo opracowań o charakterze ekonomiczno - społecznym dotyczącym nie tylko Rosji ale i również państw postradzieckich. Szczególnie istotne okazały się informacje dotyczące Turkmenii kraju, którego władze izolują się od świata a w związku z tym szczupłość informacji wyciekających z Aszchabadu nie pozwalałaby bez źródeł pochodzących z Ministerstwa Gospodarki w pełni opracować zagadnienie ekonomiczne związane z tym postradziekcim krajem Azji Środkowej. Rozprawa doktorska została przeprowadzona w oparciu o elementy metody studium przypadku oraz metody porównawczej. Studium przypadku przede wszystkim odnosi się do poszczególnych omawianych krajów; zarówno Rosji jak i innych usytuowanych na postradzieckim obszarze państw. Metoda porównawcza dotyczy tej części pracy, w której staram się wykazać, które spośród krajów postradzkieckiej przestrzeni politycznej znajdują się obecnie w polu oddziaływania mocarstwowych ambicji Rosji. Dotyczy też tych państw, które definitywnie nie znajdą się pod dominującym wpływem Rosji oraz krajów znajdujących się obecnie w pewnym sensie na rozdrożu w związku z czym ich związki z Rosją pozostają w dalszym ciągu w fazie doprecyzowania.

The doctoral thesis Restoration of Russian Empire on the territory of the former USSR aims at proving the hypothesis that such restoration is possible, moreover, it is taking place right now due to the policy currently led by Russia. After the collapse of the Soviet Union the Russian Federation became one of the states in the so called “post-soviet space” that has the biggest territory, the most significant resources of raw materials and undoubted traditions of dominance over the aforementioned space. However, it is worth mentioning that at the beginning of 90ths the imperial ambitions of Russia with respect to the former soviet states were not that evident as they are nowadays. It was caused by the disastrous policy led by the then political authorities of the Russian Federation. The Kremlin ruling elite headed by Boris Yeltsin failed to handle the increasing home problems and the external pressure on the part of not only the states, which were Russia’ opponents during the so called “Cold War”, but also on the part of the newly established post-soviet states, which were not always favourably disposed towards Russia. Among the unfavourably disposed to Moscow were also the states of the former “Warsaw Pact” who sometimes put the period of Soviet dominance on the same footing with that of German occupation claiming it as an outcome of the World War II. The described situation was causing the increase of pathological tendencies. For that reason with such an ease corruption and nepotism penetrated into almost all the domains of social life. The state was on the edge of disaster. The annual decrease of Russian population (that, to some degree, is an outcome of social pathologies that translates into a very low life expectancy especially of men) and also worsening economic situation in the country contributed to the image of the post - Cold War Russia. The situation considerably changed when Vladimir Putin came to power. The former KGB and then FSB agent being supported by people from military forces, particularly from the Committee of State Security, managed to reorganize the apparatus of the state power. He reinforced the central state power by means of drastic separatist methods (in particular Chechen separatism). Finally he managed to overcome economic crisis and achieve the situation in which real wages started to exceed inflation.

Regaining the positions of one of the most important geopolitical players, at least in the part that was lost by Russia during Boris Yeltsin’s ruling, can be also ascribed to Vladimir Putin. There were also failures such as tragic events that took place in the Dubrovka area of Moscow and in Beslan as a result of terrorist attacks. Unfavorable to Russia was also its human rights policy. A lot of world human rights protection organizations criticized the Kremlin for not following democratic standards. However, it is worth an emphasis, that Moscow has made much progress since Soviet times. But it should be also remembered that the specifics of Russia cost it a lot of efforts while adjusting to western standards of behaviour. Nevertheless, it is hard to resist an impression that Vladimir Putin’s compatriots give positive evaluation to the totality of his political achievements in both home and foreign domains. According to the recent polls, over 70 % of Russians think positively about the accomplishments of their president. That is why in the present thesis, based on such factors of imperialism as geographical position, natural resources, industrial potential, military preparedness, demographic situation, national character, identity, and citizens’ loyalty towards the state; I tried to show that since the collapse of the USSR up to 2004 the Russian Federation has been systematically moving towards regaining its imperial positions. The restoration of Russian empire is first of all possible in the post-soviet space. However, we should not also exclude its global scale restoration in future. An essential factor that plays a decisive role in the restoration of Russian imperial positions is its raw material base. In his speeches the President of Russia Vladimir Putin often stresses that in future his country will become a powerful energy empire. The world situation around energy supply issues and Russian in particular automatically requires discussion of this problem. In the doctoral thesis Restoration of Russian Empire on the territory of the former USSR, this issue appears quite often and is looked at from different perspectives.

The thesis is divided into several chapters. One of them is dedicated to the problem of choice to be made by Russia with respect to the way of its development, since it will significantly affect the choice of empire restoration conception. In this case the restoration of empire will take place both in post-soviet space as well as far beyond it. These two matters should not be separated because the globalization of politics makes it impossible. The next chapter is dedicated to the detailed analysis (as allowed by the limits of the doctoral thesis) of the situation inside and outside Russia. It comprises its short historical background, description of its economic situation, home and foreign policy as well as the prospects of its development. The economic situation of Russia (as well of other former Soviet republics) is paid special attention here, since it is the most important means to an end all over the globe. The following chapters describe the rest of the former Soviet republics. With the aim of close scrutiny of the situation, the post-soviet countries are divided into three groups which include European region, Transcaucasian region and Asian region. Each of the aforementioned regions differs by its respective civilization, cultural and national identity specifics.

In the same way as characteristics of Russia includes several thematic blocks, the description of each particular country that belongs to its respective geographical group also consists of six such blocks, which are the following: introductory description of the country (demographic information, its total size and geographic position description), its historical background, characteristics of its economic situation, home policy, foreign policy and development prospects. Russia plays an important part in all of the six domains of each post-soviet country. The analysis is focused on the information about the relations of these countries with Russia in each of the mentioned segments what evidences Russian potential of restoration of its imperial positions on the territory of the former USSR. The doctoral thesis is crowned with the epilogue that analyzes the most important arguments that work towards the advantage of our hypothesis.

The thesis is based on data coming from books, source texts, newspaper articles and information taken from Internet. It includes the materials both in Polish as well as other foreign languages. The materials from The Center of Eastern Studies and the United Nations Industrial Development Organization agendas were also used in the present thesis. The materials from the Polish Ministry of Economy also contributed to the present research. Its official internet site contains a lot of articles about social and economic issues of not only Russia but also other former Soviet republics. In this respect the most helpful was the information about Turkmenistan. The government of this country isolates it from the rest of the world and therefore paucity of information that comes from Ashghabad would make it impossible to analyze its economic issues to a full degree if it were not for the sources of the Ministry of Economy.

The present thesis is based on the research conducted by means of case study and comparative method. The case study is applied to the description of Russia and the rest of the former Soviet republics. Instead, the comparative method is used in that part of our thesis, where we try to show what countries of the former Soviet Union are currently under Russian imperial influence. It was also used for the characteristics of the countries which are definitely beyond that influence as well as those which are currently at a crossroads that is why their relations with Russia still remain uncertain.