Stanisław Egbert Koźmian jako tłumacz Szekspira : (z zagadnień dziewiętnastowiecznego przekładu literackiego)

Abstract

Praca dotyczy jednego z wielu polskich tłumaczy dramatów Szekspira, żyjącego i tworzącego w XIX wieku, Stanisława Egberta Koźmiana. Opisałam w niej biografię pisarza, jego technikę translatorską (które dramaty przełożył, w jaki sposób, z jakim skutkiem), którą ukazałam na tle poglądów epoki na sztukę tłumaczenia w Polsce i w Europie. Poruszone zostało zagadnienie, którego dotąd nikt spośród badaczy recepcji Szekspira w Polsce nie stawiał: streszczenia i wyjątki ze wszystkich dramatów Szekspira pióra Koźmiana. Przedstawiłam także osiągnięcia Koźmiana jako teoretyka przekładu oraz cenionego do dziś szekspirologa. Ujęłam je na tle porównawczym, konfrontując sposoby radzenia sobie z Szekspirem Koźmiana z analogicznymi zadaniami i trudnościami, które stały przed innymi tłumaczami z XIX w. Takie ujęcie pozwoliło zrozumieć intencje oraz cele, dla których tłumacz, żyjący w cywilizacji niesłychanie już odległej od naszych czasów, wybierał dane formy językowe. Około 100 stron zajmują w pracy analizy porównawcze: Stanisława Koźmiana i Andrzeja, jego stryjecznego brata, a także Koźmiana i Ulricha, czyli dwójki autorów, o której przez całe lata utrzymywała się legenda, jak to razem tłumaczyli Szekspira. Tę legendę zweryfikowałam krytycznie w osobnym rozdziale. Ostatni rozdział pracy poświęciłam na omówienie zagadnienia nazw własnych w przekładach.

Podstawą wszelkich analiz i porównań była edycja The Arden Shakespeare Complete Works. Podstawą do analiz tłumaczeń Koźmiana były: 3 tomy przekładów Dzieł dramatycznych, przekłady innych poetów angielskich, artykuł Koźmiana, zawierający obszerne fragmenty tłumaczenia Ziemiaństwa polskiego Kajetana Koźmiana (bibliografia „Nowy Korbut” tego artykułu nie podaje, znalazłam go w londyńskiej The British Library). Materiałową podstawę stanowiła też 3-tomowa edycja Szekspira, którą redagował Józef Ignacy Kraszewski, pierwsza kanoniczna edycja Szekspira w Polsce, której Koźmian, obok Józefa Paszkowskiego i Leona Ulricha, był podstawą. Do analiz włączyłam także niektóre tłumaczenia L. Ulricha (edycja pośmiertna, w 12 tomach), Hołowińskiego, Jankowskiego, Korzeniowskiego, Komierowskiego, Kulczyckiego, Matlakowskiego, Pajgerta, Pługa, Barańczaka, Słomczyńskiego, Siwickiej.

Źródła rękopiśmienne wykorzystane w pracy to: listy Stanisława Koźmiana do różnych adresatów pisane przez kilkadziesiąt lat, listy jego brata Jana oraz niektóre listy pisane do Jana, różne zapiski pamiętnikarskie oraz autobiograficzne Stanisława, rękopiśmienne fragmenty różnych prób tłumaczeń, w tym Szekspira, rękopiśmienny zbiór korespondencji Kraszewskiego.

The dissertation focuses on Stanisław Egbert Koźmian, one of many Polish translators of W. Shakespeare’s dramas, who lived and worked in the 19th century. I present his biography, his translation style and choices (which dramas he translated and how) and frame them within the background of the thoughts and ideas of the era in Poland and Europe. The dissertation touches on a subject which has been previously ignored, offering an analysis of Koźmian’s summaries and extracts of Shakespeare. I also examine Koźmian’s achievements as a theoretician of translation and as a Shakespearian scholar. I compare and contrast Koźmian’s accomplishments with those of other leading translators of the period. This comparison illuminates Koźmian’s translational choices, particularly his choice of certain phrases and words. A third of the dissertation is taken up by the project of comparing Stanisław and his cousin Andrzej as well as Stanisław with Leon Ulrich. There is a particular focus in this section with the myths around the supposed cooperation of Ulrich and Koźmian, which I clarify in a later chapter. The final chapter explores issues around the translation of proper nouns (names of places and people) in Koźmian’s work.

The basis for all comparisons in the thesis is Arden Shakespeare Complete Works. All of Koźmian’s works is taken from his three volume collection Dzieła dramatyczne as well as some of his translations of other British poets. I utilize a heretofore ignored article written by Stanisław E. Koźmian which I was able to locate in The British Library in London. Another work that was of great help to this project was the three volume edition of Shakespeare’s works edited by Józef Ignacy Kraszewski, which includes translations by Koźmian, as well as Ulrich and Paszkowski. The dissertation also looks at Koźmian in relation to the translations of Hołowiński, Jankowski, Korzeniowski, Komierowski, Kulczycki, Matlakowski, Pajgert, Pług, Barańczak, Słomczyński, Siwicka. The dissertation uses the following manuscripts: the collected letters of S. Koźmian over roughly sixty years, correspondence with his brother Jan, Stanisław’s journal notations, unfinished fragments of attempted translations and the collected letters of J. Kraszewski.