Formy pierwszej i drugiej osoby w dyskursie szkolnym : (studium pragmalingwistyczne)

Abstract

Celem rozprawy jest próba analizy i klasyfikacji pragmatyczno-semantycznej form pierwszej i drugiej osoby czasowników występujących w kontekście dyskursu edukacyjnego. Rozprawa składa się z dwóch części (teoretycznej i empirycznej). Pierwszą stanowi teoretyczne wprowadzenie do omawianych zagadnień, drugą tworzy korpus tekstów mówionych - skomentowanych pragmalingwistycznie wypowiedzi nauczyciela i ucznia. Część teoretyczna liczy sześć rozdziałów. Trzy pierwsze przedstawiają istotne dla omawianych zagadnień problemy lingwistyczne, takie jak: kategoria osoby (kategoria gramatyczna osoby, osoba jako kategoria deiktyczna, osoba jako kategoria anaforyczna, osoba jako kategoria inkluzywna lub ekskluzywna), formy nieosobowe czasownika, kategorie werbalne (tryb, czas, aspekt, strona). Rozdział czwarty przedstawia właściwości dyskursu szkolnego, np. dialogowość, stereotypowość, asymetryczność ról nadawczo-odbiorczych, oficjalność, konwencjonalność, perswazyjność, wielopłaszczyznowość. Kolejny rozdział charakteryzuje semantykę i pragmatykę oraz relacje między nimi zachodzące, zarówno wspólne obszary zainteresowań, jak i obszary autonomiczne. W rozdziale tym zostały poruszone również m.in. problemy modalności i jej typów, relewancji, kognitywizmu, gramatyki konstrukcji. Rozdział szósty przedstawia klasyfikację aktów mowy bezpośrednio odnoszących się do sytuacji dydaktycznej (asertywy; dyrektywy - pytania, imperatywy, pytania dydaktyczne; zobowiązania; akty wartościowania; akty etykiety językowej).

Część empiryczna (najobszerniejsza) realizuje założony cel rozprawy, przedstawia analizę i klasyfikację pragmatyczno-semantyczną form pierwszej i drugiej osoby. Analiza poszczególnych kategorii osobowych jest prowadzona w obrębie trzech trybów (orzekającego, rozkazującego, przypuszczającego). Wszystkie użycia form pierwszej i drugiej osoby liczby pojedynczej i mnogiej są analizowane według wspólnego schematu wyznaczonego przez klasyfikację aktów mowy: asertywy, akty konstruowania wypowiedzi dialogowej, akty sterujące, akty ewaluatywne. W trybie orzekającym w obrębie pierwszej osoby liczby pojedynczej bardzo ciekawych wniosków dostarczają akty etykiety szkolnej. Szczególnie interesujące są funkcje pragmatyczne nauczycielskiego proszę, które często występuje w funkcji delimitatora tekstu mówionego, w funkcji aktów sterujących uwagą i zachowaniem uczniów oraz aktów grzecznościowych, łagodzących imperatywną wymowę poleceń.

Warto również zwrócić uwagę na czasowniki aktywności psychicznej, których semantyka koncentruje się wokół takich czynności mentalnych jak zapamiętywanie, przypominanie, rozumienie, interpretowanie, myślenie wyjaśnianie. Są to również formy, za pomocą których nauczyciel wyraża sądy wartościujące, upomina, zwraca uwagę, przytacza przykłady, zachęca ucznia do działania, ostrzega, zobowiązuje się. Należy również podkreślić dużą różnorodność semantyczno-pragmatyczną form pierwszej osoby liczby mnogiej, których stosowanie w kontekście dyskursu edukacyjnego do wyrażenia intencji nadawcy (nauczyciela) można traktować jako dydaktyczny zabieg zmniejszający dystans między nauczycielem i uczniem. Analiza form trybu rozkazującego uwzględnia funkcje rozkaźników dokonanych i niedokonanych, a także podział na dyrektywy negatywne i pozytywne występujące w różnych funkcjach pragmatycznych, np. natychmiastowego wykonania czynności, dyrektywy wykonania akcji zgodnie ze wskazówkami nadawcy, dyrektywy kontynuowania akcji, dyrektywy o charakterze inceptywnym, dyrektywy o charakterze delimitatywnym, dyrektywy o charakterze retardacyjnym. Pracę kończy obszerne Podsumowanie (wnioski lingwoedukacyjne), które jest syntetycznym ujęciem wyników przeprowadzonej analizy. Podsumowanie zawiera również tabele ilustrujące udział poszczególnych kategorii osobowych w poszczególnych trybach i czasach. Zakończenie zawiera również dane dotyczące frekwencji analizowanych kategorii w odniesieniu do występujących w analizowanym materiale aktów mowy.

The purpose of the dissertation is the attempt on pragmatically-semantical analysis and classification of verb forms of first and second person appearing in the context of educational discourse. The dissertation consists of two parts (theoretical and empirical). The first is a theoretical introduction to discussed issues, the second includes teacher's and pupil's utterances, which are pragmalinguistically commented. The theoretical part is composed of six chapters. Three chapters present linguistic problems that are essential for discussed issues, such as: category of a person (grammatical category of a person, a person as a deictical category, a person as an anaphorical category, a person as an inclusive or an exclusive category), impersonal forms of a verb, category of a person and other verbal categories (mood, tense, aspect, voice).The fourth chapter presents features of the educational discourse, e.g. dialogicity, stereotyping, asymmetry of a receiving-sending roles, formality, conventionality, persuasiveness, multifariousness.

The next chapter characterises semantics and pragmatics and the relations occurring between them, common fields of interest as well as autonomous fields. In this chapter were also brought up problems of modality and its types, relevance, cognitive grammar, grammar of constraction. The sixth chapter presents a classification of speech acts directly referring to the didactic situation (asertives; directives -questions, imperatives, didactic questions; commissives; evaluation acts; acts of a language etiquette). The empirical part (the lengthiest) executes intended aim of the dissertation, presents pragmatically-semantical analysis and classification of verb forms of the first and second person. The analysis of the individual personal categories is conducted within three moods (indicative, imperative, subjunctive). All uses of the first and second person singular and plural are analysed according to common pattern which is appointed by classification of speech acts: asertives, directives, commissives, expressives, declarations, evaluation acts. The acts of a school language etiquette in the indicative mood within the first person singular provide very interesting conclusions. Especially interesting are the pragmatic functions of the teacher's please, that often performs the function of delimitative signal in the course of speech, the function of the acts which control attention and behaviour of pupils and also the acts of politeness that moderate, hide and weaken the imperative significance of the instruction.

Very significant and worth mentioning are verbs of mental activity, their semantics concentrates on such mental activities as remembering, reminding, understanding, interpreting, thinking, explaining. They are also the forms, by means of which the teacher expresses evaluating judgement, rebukes, admonishes, qoutes, motivates, encourages pupils to work and stronger engagement in doing activities, warns, makes a commitment. It is very crucial to emphasize a large pragmatically-semantical diversity of forms of the first person plural. The use of these forms in the context of educational discorse to express intentions of a sender (a teacher) can be treated as a didactic procedure that decreases a distance between a teacher and a pupil. The analysis of forms of the imperative takes into consideration the functions of the perfective and imperfective imperative, as well as the division into positive and negative directives occuring in various pragmatical functions, e.g. an immediate execution of the activity, directives of execution of the action in accordance to the hins of a sender, directives of continuing of an action, directives inceptive, delimitative and retardative.

The dissertation finishes an extensive Summary (linguoeducational conclusions), that is a synthetic presentation of the analysis results. The Summary includes also the tables which illustrate a participation of the individual personal categories in individual moods and tenses. In the conclusion are gathered as well data concerning the frequency of analysed categories with reference to speech acts occuring in analysed material.