Kuglowanie teorią. Casus Stanisława Barańczaka

Abstract

Wirtuozerskie umiejętności Stanisława Barańczaka, o których wielokrotnie pisano, komentując jego twórczość literacką i translatorską, znajdują potwierdzenie również w sposobie posługiwania się przez niego dyskursem (quasi)naukowym, konstruowanym na potrzeby intelektualnej zabawy. Osobliwym tego przykładem jest „prywatna teoria gatunków” wyłożona w książce Pegaz zdębiał (I wyd. w 1995 r.), w odniesieniu do której formuła kuglarskiego seansu, oznaczająca pewną odmianę sztuki zręcznościowo- magicznej, stanowić może istotne narzędzie interpretacji. Stosowane przez Barańczaka efektowne techniki oddziaływania na wyobraźnię odbiorcy („żonglowanie” teoretycznymi pomysłami, triki służące budowaniu naukowej iluzji, użycie zaskakujących form obrazowania w charakterze budzących podziw rekwizytów, symulowanie obfitującego w dziwności spektaklu) tworzą atmosferę niezwykłości, typową dla prestidigitatorsko- iluzjonistycznych praktyk.

This article deals with Stanisław Barańczak’s playful approach to the theory of literature, presented in his book Pegaz zdębiał. Poezja nonsensu a życie codzienne: Wprowadzenie w prywatną teorię gatunków (first edition: London, 1995). The author, inspired by the tradition of literary nonsense and so-called academic humour, creates ‘a private theory of literary genres’ that combines two different linguistic modes: 1. an abstract scientific jargon of structuralism, along with its professional terminology, and 2. a metaphorically-oriented style, relying on visual effects, as well as evoking humour by the contrast with academic discourse. In Barańczak’s treatment, theory becomes a juggler’s prop, which he applies to showcase his sophistication and ingenuity. Like a prestidigitator, the author performs tricks in order to grant his readers an illusion of a scientifically deep fictive theory, with such methods as his multiplication of generic phenomena, presented through excessively detailed classification, enormously long footnotes, the description of generic rules resembling a culinary show, and extravagant, bizarre literary terms. He thus reveals the comical potential of theoretical discourse, turning the theoretical into the theatrical.