Castel of Helth Sir Thomasa Elyota jako przykład szesnastowiecznego popularnego poradnika medycznego. T. 1-2

Abstract

Przedmiotem rozprawy doktorskiej jest analiza dzieła Sir Thomasa Elyota zatytułowanego The Castel of Helth na tle epoki, w której powstawało. Wiek XVI był okresem rozkwitu idei renesansu i humanizmu, w tym tzw. humanizmu medycznego, którego prekursorem i propagatorem w Anglii był Thomas Linacre. Humaniści medyczni byli najczęściej lekarzami i filologami, którzy w oryginalnych dziełach uznanych autorytetów medycznych, takich jak Hipokrates i Galen, upatrywali poprawy stanu wiedzy medycznej. Krytykując arabskie przekłady i komentarze dzieł klasyków greckich i kompilatorów rzymskich, a także wskazując na błędy popełniane przez skrybów, sami próbowali odnajdywać oryginały i tłumaczyć je na poprawną łacinę. Wielu humanistów uważało także za swój obowiązek wobec społeczeństwa propagowanie wiedzy i idei renesansu, w tym wiedzy medycznej. W wyniku tych zabiegów, do czego w znacznym stopniu przyczyniło się rozpowszechnienie druku, pod koniec XV wieku większość dzieł starożytnych z zakresu medycyny została przetłumaczona na łacinę, grekę oraz rozpoczęto przekłady na języki narodowe. Szesnastowieczna Anglia miała wielu humanistów (More, Grocyn, Lily, Colet), do których zaliczał się również Sir Thomas Elyot. Był on zafascynowany językiem, kulturą i filozofią starożytnej Grecji i Rzymu. Z wykształcenia prawnik (ukończył Middle Temple w Londynie), jako urzędnik królewski pracował w wielu komisjach, był szeryfem, zasiadał w Parlamencie, był nawet ambasadorem przy dworze cesarza Karola V w Brukseli. Wszystkie te obowiązki nie przeszkadzały mu w prowadzeniu działalności tłumaczeniowej i pisarskiej. Elyot tłumaczył i adaptował dzieła Izokratesa, Plutarcha, św. Cypriana oraz Pico della Mirandolli, napisał rozprawę o wykształceniu zatytułowaną The Boke Named the Governour oraz słownik łacińsko-angielski. Napisany przez niego najprawdopodobniej w roku 1536 poradnik medyczny The Castel of Helth szybko stał się bestsellerem; do roku 1610 doczekał się aż siedemnastu wydań. Był on pierwszym oryginalnym dziełem medycznym napisanym po angielsku i stanowi świadectwo zainteresowania się Elyota medycyną pomimo braku formalnego wykształcenia medycznego. The Castel of Helth należy do gatunku ‘regimina,’ który zajmuje się dietą w szerokim znaczeniu tego słowa, potrzebną do utrzymania zdrowia oraz jego przywrócenia. Ponieważ dominującą teorią medyczną w tym okresie była panująca od starożytności teoria humoralna, The Castel of Helth jest oparty w całości na tej teorii. Elyot wyjaśnia jej podstawy oraz prezentuje sposoby przywracania zachwianej równowagi płynów w organizmie. Znaleźć tam można zalecenia dotyczące spożywanych pokarmów oraz stosowania środków drastycznych, takich jak upust krwi czy środki przeczyszczające. Poradnik medyczny Elyota spotkał się z ogromnym zainteresowaniem czytelników ponieważ istniało duże zapotrzebowanie na tego typu literaturę. Społeczeństwo angielskie pomimo dostępności do wszelkiego rodzaju usług medycznych leczyło się w dużym stopniu samo. Zrozumiałe wydaje się zatem, że wskazówki dotyczące odżywiania, ubioru, ćwiczeń itp. miały wielu czytelników. Jednakże nie wszystkim dzieło to się podobało. Elyot spotkał się z ostrą krytyką ze strony środowiska lekarskiego strzegącego tajników swego zawodu. Oficjalnie głoszono, że o sprawach medycznych można pisać tylko po łacinie. Wkrótce jednak wielu lekarzy i chirurgów poszło w ślady Elyota pisząc popularne dzieła medyczne po angielsku. W wieku XIV oraz XV język angielski przeszedł szereg zmian, które doprowadziły ostatecznie do powstania tzw. ‘Modem English’, którego wiele charakterystycznych cech odnaleźć można we współczesnym języku angielskim. Wiele czynników miało wpływ na jego formowanie się (znaczenie Londynu jako stolicy, do której emigrowali ludzie z całej Anglii, zmiany w zakresie fonologii, rozpowszechnienie się druku, nastroje odrębności narodowej i językowej i wypieranie łaciny oraz języka francuskiego z życia codziennego). Pisanie po angielsku o sprawach do tej pory opisywanych po łacinie nastręczało jednakże wielu problemów wynikających z ubogiego słownictwa. Tłumacze i pisarze popularyzujący wiedzę naukową, w tym medyczną, wzbogacali istniejący język narodowy na wiele sposobów, głównie przez zapożyczanie wyrazów z łaciny lub greki lub tworzenie całkowicie nowych wyrazów. Elyot należy do czołówki pisarzy, którzy znacznie wzbogacili język angielski pod względem leksykalnym.

The objective of the dissertation was to argue that The Castel of Helth by Sir Thomas Elyot was a pioneering achievement in the field of popular medical manuals in sixteenth-century England. The book is also evidence of augmenting English vocabulary. In the dissertation medical humanism was defined and characterised. Biographical information concerning Thomas Elyot was collected and systematised. The popularity of Elyot's book was analysed by comparing it with other medical books published contemporaneously. Medical literature was discussed in the context of medical marketplace of that time. The Castel of Helth belongs to regimina. It is built on humoral theory, which has been described extensively in the dissertation. Elyot's text was analysed grammatically. It was demonstrated that grammatical structures used are close to modem language and that Elyot enriched English vocabulary by introduction of 179 words, 78 of which were coined by him. The text of The Castel of Helth with editorial comments has been attached to the dissertation.