Komisja Edukacji Narodowej : kontekst historyczno-pedagogiczny

Abstract

W dniu 14 października 2013 roku minęło 240 lat od utworzenia Komisji Edukacji Narodowej – pierwszej na ziemiach polskich i w Europie państwowej centralnej władzy oświatowej. Komisja powstała w niezwykle trudnych warunkach politycznych – tuż po pierwszym rozbiorze. Rozbiór był wstrząsem i upokorzeniem dla społeczeństwa polskiego na tyle silnym, by zmusić je do szukania jak najskuteczniejszych środków zaradczych. Zgodnie z duchem ówczesnej epoki zwrócono się w stronę edukacji. Podzielano głębokie, częściowo utopijne, przekonanie epoki oświecenia, że wychowanie i kształcenie społeczeństwa mogą stać się remedium na wszelkie bolączki społeczne i polityczne. W sukurs tym zamierzeniom przyszyła decyzja papieża Klemensa XIV o kasacie zakonu jezuitów. Konieczność ustanowienia zarządu nad szkołami pojezuickimi przyspieszyła decyzję o powołaniu przez sejm Komisji Edukacji Narodowej. Zasługi Komisji są niezaprzeczalne – stworzyła podwaliny nowoczesnego szkolnictwa polskiego, zmodyfikowała i unowocześniła programy oraz opracowała nowe podręczniki. Starając się nadać wysoki prestiż zawodowi nauczycielskiemu powołała stan akademicki jako organizację nauczycieli oraz wprowadziła pierwszych świeckich nauczycieli do szkół. Wychowanie w prowadzonych przez siebie szkołach narodowych przesyciła Komisja duchem obywatelskim i patriotycznym, a za swe naczelne zadanie uznała wychowanie nowego pokolenia Polaków – obywateli i patriotów, świadomie i z zaangażowaniem współdecydujących o losach ojczyzny. Powołanie Komisji Edukacji Narodowej stanowi niewątpliwie jasny punkt w dramatycznej polskiej historii, a co istotne i nie tracące swej aktualności – jest przykładem konstruktywnej pracy prowadzonej ponad podziałami światopoglądowymi czy politycznymi w imię dobra państwa i narodu. Do tradycji Komisji Edukacji Narodowej odwoływano się często zarówno w epoce rozbiorów, jak w okresie II Rzeczypospolitej i w czasach powojennych. Kolejne okrągłe rocznice utworzenia Komisji starano się obchodzić uroczyście: 100-lecie przypadające na czas zaborów – ze względów politycznych – stosunkowo skromnie, 150-lecie w okresie Polski niepodległej już oficjalne, wreszcie 200-lecie w roku 1973 z dużym rozmachem. Po okresie bardzo intensywnych badań nad Komisją przypadających zwłaszcza na lata 70. XX w., zainteresowanie Komisją powoli słabło, a badacze – historycy i historycy wychowania – skierowali swą uwagę w stronę innych zagadnień. Po prawie 40-letniej przerwie postanowiono przypomnieć społeczeństwu Komisję Edukacji Narodowej i powrócić do badań nad nią. Niewątpliwie impulsem była wspomniana już okrągła 240 rocznica utworzenia Komisji, a pomysł obchodów wypłynął z Towarzystwa Historii Edukacji. W obchody bardzo aktywnie zaangażowała się grupa polskich historyków wychowania skupionych wokół badań prowadzonych w ramach grantu „Komisja Edukacji Narodowej – model szkoły i obywatela – koncepcje, doświadczenia, inspiracje”, zaś Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, którego patronką jest właśnie Komisja, ogłosił rok 2013 „Rokiem Komisji Edukacji Narodowej w Uniwersytecie Pedagogicznym”. 14 października 2013 roku – dokładnie w dniu utworzenia Komisji – grono polskich historyków, historyków oświaty i nauki, pedagogów, a także wszystkich, którym tematyka Komisji jest bliska, spotkało się na ogólnopolskiej konferencji „Komisja Edukacji Narodowej – dzieło i ludzie w dialogu pokoleń” zorganizowanej w Krakowie przez Instytut Historii oraz Katedrę Historii Oświaty i Wychowania Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, Instytut Historii Nauki PAN oraz Towarzystwo Historii Edukacji. Niniejszy, kolejny już tom „Biblioteki Współczesnej Myśli Pedagogicznej” jest pokłosiem tych wszystkich wydarzeń. Przedstawieniem badań i refleksji współczesnych uczonych nad dziejami, dorobkiem i tradycją Komisji Edukacji Narodowej. Znakomicie ukazuje również jak osiągnięcia, doświadczenie i wiedza starszego pokolenia badaczy, wprowadzonych już w tematykę Komisji, zbiegają się z wysiłkami młodego pokolenia naukowców, dla których te zagadnienia są dopiero „obszarem oswajanym”. Tom ma układ trójdzielny, poprzedzony dwoma tekstami wykładów inauguracyjnych wygłoszonych podczas uroczystych inauguracji roku akademickiego 1993/94 oraz 2013/14 w obecnym Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie. Artykuły zamieszczone w części pierwszej dotyczą kwerendy archiwalnej i źródłowej prowadzonej głównie w ramach wspomnianego grantu. W części drugiej zgromadzono artykuły omawiające poszczególne pola działalności Komisji poczynając od analizy „Ustaw” jako podstawowego dokumentu zawierającego wizję reformy i wyznaczającego ramy działań Komisji, poprzez problematykę związaną z kadrą nauczycielską, podręcznikami, a wreszcie szkołami różnych szczebli. Trzecia, ostatnia część, zawiera teksty odnoszące się do spuścizny oraz funkcjonowania tradycji Komisji w społeczeństwie polskim. Układ zamieszczonych tekstów jest zgodny z porządkiem chronologicznym poruszanych w nich zagadnień, poczynając od wieku XIX, a kończąc na czasach nam współczesnych. W intencji autorów oraz redaktorów tom stanowi nie tylko podsumowanie prac prowadzonych w ostatnich latach, ale także ma na celu przybliżenie, nieco ostatnio zapomnianej problematyki Komisji Edukacji Narodowej wszystkim interesującym się problemami historii i pedagogiki, ma również stanowić zachętę do podejmowania i rozwijania dalszych badań, poprzedzających jubileusz 250 rocznicy powołania Komisji Edukacji Narodowej.