Topika biblijna w polsko-żydowskiej i polskiej poezji o Zagładzie

Abstract

Obecność topiki staro- i nowotestamentowej w polsko-żydowskiej i polskiej poezji podejmującej temat Szoa to niezwykle ważne i interesujące zjawisko literacko-kulturowe, wymagające szczegółowego omówienia. Niniejsza rozprawa jest próbą przedstawienia szerokiego spektrum wątków związanych z Biblią i tradycją (judeo)chrześcijańską oraz funkcji, jaką pełnią one w wierszach odnoszących się do żydowskiej martyrologii podczas II wojny światowej. Opracowanie składa się z czterech zasadniczych części: Wizerunek Boga w wierszach o zagładzie Żydów, Topika starotestamentowa w poezji o Zagładzie, Topika nowotestamentowa w poezji o Zagładzie oraz Między Biblią a literaturą piękną: topos Zagłady jako piekła. W każdej z głównych partii wydzielono rozdziały odsyłające do konkretnych biblijnych toposów, między innymi do: toposu zerwanego przymierza, toposu odwróconego wybraństwa, toposu Zagłady jako nowego ukrzyżowania czy Zagłady jako piekła. Rozważania otwiera krótki wstęp teoretyczno- metodologiczny, a zamyka zakończenie o charakterze podsumowującym. Analiza i interpretacja wybranych tekstów – poetyckich „aktualizacji” motywów sakralnych osadzonych w nowym kontekście historycznym – umożliwiają uchwycenie różnic i podobieństw dostrzegalnych w sposobie ukazywania biblijnych symboli w poezji pisanej przez Żydów (poetów żydowskiego pochodzenia, ale tworzących w języku polskim i funkcjonujących w ramach społeczeństwa polskiego) i przez Polaków. Przeprowadzone badania pozwalają również zauważyć zależności występujące między etniczną i religijną tożsamością poszczególnych autorów (zakorzenionych w tradycji judajskiej i chrześcijańskiej bądź zdystansowanych wobec nich) a przekazem literackim i formą zreinterpretowanych elementów sfery sacrum obecnych w wierszach o Zagładzie i II wojnie światowej. W obliczu dramatycznych wydarzeń i doświadczeń granicznych symbolika biblijna nie-rzadko stanowi punkt odniesienia dla tych, którzy poszukują odpowiedniego języka, by opowiedzieć i zaświadczyć o niewyobrażalnym cierpieniu, klęsce i zbrodni. Wyodrębnione w trakcie badań problemy układają się w pewien ciąg modyfikowanych i reinterpretowanych tematów. Konotacje biblijne okazują się w tej szczególnej poezji ważne – czy to jako znaki identyfikacji, czy też wyraz kontestatorskiej ich weryfikacji.

The presence of the topics from the Old and the New Testament in Polish-Jewish and Polish poetry dealing with the Shoah is an extremely important and interesting literary and cultural phenomenon which requires detailed discussion. This dissertation is an attempt to present the wide range of topics related to the Bible and the (Judeo-)Christian tradition, as well as their function in poems relating to Jewish martyrdom during World War II. The study consists of four main parts: The image of God in poems about the extermination of the Jews, Old Testament topics in poetry about the Holocaust, New Testament topics in poetry about the Holocaust and Between the Bible and belles-lettres: the topic of the Holocaust as hell. Each of the main parts includes chapters referring to specific biblical topics, among others: the topic of a broken covenant, the topic of inverted chosenness, the topic of the Holocaust as a new crucifixion, or the Holocaust as hell. The dissertation starts with a short theoretical and methodological introduction, and ends with a summary. The analysis and interpretation of selected texts – poetic “updates” of sacral motifs set in a new historical context – make it possible to capture the differences and similarities noticeable in the way biblical symbols are presented in poetry written by Jews (poets of Jewish origin, but writing in Polish and functioning within the Polish society) and by Poles. The study also shows the relationship between the ethnic and religious identity of individual authors (either rooted in the Judaic and Christian tradition, or distanced from it) and the literary message as well as the form of reinterpreted elements of the sacred sphere present in the poems about the Holocaust and World War II. In the face of dramatic events and extreme experiences, biblical symbolism is often a point of reference for those who seek the right language to tell and testify about unimaginable suffering, calamity and crime. The problems identified during the analysis form a series of modified and reinterpreted topics. Biblical connotations turn out to be important in this particular poetry – be it as signs of identification or as an expression of their verification through contestation.