Władze PRL i polska opinia publiczna wobec praskiej wiosny i posierpniowej „normalizacji”

Abstract

Przygotowana przeze mnie rozprawa doktorska "Władze PRL i polska opinia publiczna wobec praskiej wiosny i posierpniowej normalizacji”, dotyczy stosunku władz PRL i postaw społeczeństwa polskiego wobec wydarzeń, jakie miały miejsce w Czechosłowacji w 1968 roku. Mianem praskiej wiosny określany jest proces zmian zachodzących w Czechosłowacji w 1968 roku. Stanowiły one najdalej idącą próbę zreformowania systemu polityczno-społecznego w państwie należącym do bloku sowieckiego po 1945 roku. Zainicjowane i realizowane przez ekipę Aleksandra Dubčeka reformy cieszyły się autentycznym poparciem ludności i wciągnęły do aktywności politycznej miliony Czechów i Słowaków, budujących społeczeństwo obywatelskie. Nadzieje społeczeństwa czechosłowackiego na lepsze i godniejsze życie zostały brutalnie przerwane przez interwencję wojskową pięciu państw Układu Warszawskiego podjętą w nocy z 20 na 21 sierpnia 1968 roku. Interwencja zapoczątkowała proces "normalizacji", który oznaczał stopniowe odchodzenie od polityki reform.

Bazę źródłową pracy stanowią materiały zgromadzone w Archiwum Akt Nowych, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie, Archiwum Narodowym w Pradze i Archives du Ministèr des Affaires Etrangères w Paryżu - materiały XIV sesji Zgromadzenia Unii Europy Zachodniej.

Praca składa się z ośmiu rozdziałów uszeregowanych chronologicznie. Rozdział I pełni rolę wprowadzenia do tematu. Rozdziały II, III, IV poświęcone są rozwojowi sytuacji w Czechosłowacji od stycznia do sierpnia 1968 roku oraz oceny wydarzeń przez "bratnie" partie komunistyczne i robotnicze. W kolejnych dwóch rozdziałach omówiono przebieg interwencji sił zbrojnych państw Układu Warszawskiego i konsekwencje polityczne tych działań. Rozdział VII poświęcony jest działaniom propagandy PRL mającej na celu uzasadnienie interwencji i reakcji społeczeństwa polskiego na stłumienie wolnościowego ruchu Czechów i Słowaków. W ostatnim rozdziale omówiono tzw. "normalizację" w Czechosłowacji prowadzona od 1969 roku oraz współpracę środowisk opozycyjnych obu krajów w latach następnych.

W historiografii polskiej brak jest całościowego opracowania poświęconego zarówno stosunkowi władz PRL jak i poglądom społeczeństwa polskiego na przemiany dokonywane w Czechosłowacji w 1968 roku. Niniejsza praca poszerza i wzbogaca dotychczasowy stan badań nad omawianą problematyką. Jest także próbą wskazania przyczyn wrogiego stosunku ekipy Władysława Gomułki do przemian w Czechosłowacji. I sekretarz PZPR był jednym z inicjatorów militarnej interwencji w Czechosłowacji. Wynikało to przede wszystkim z obawy, iż reformy w Czechosłowacji mogą doprowadzić do wyjścia tego kraju z obozu państw komunistycznych. Szczególne obawy budziła u przywódcy PZPR możliwość nawiązania stosunków dyplomatycznych między Czechosłowacją a RFN. Gomułka obawiał się także, iż pod wpływem wydarzeń w Pradze część społeczeństwa polskiego zacznie się domagać analogicznych zmian. Obawy te umocniły wydarzenia marcowe. W czasie demonstracji polscy studenci skandowali znamienne hasło "Cala Polska czeka na swego Dubčeka".

Z wydarzeń marcowych Gomułka wyszedł bardzo osłabiony politycznie. Obok niego funkcjonowały dwa konkurencyjne ośrodki polityczne mianowicie “partyzanci” związani z ministrem spraw wewnętrznych Mieczysławem Moczarem i grupa "śląska" z Edwardem Gierkiem. W sytuacji, gdy dążyły one do przejęcia władzy, pozyskanie poparcia radzieckiego przywódcy stało się dla Gomułki warunkiem zachowania politycznej pozycji. Poparcie to można było uzyskać za cenę akceptacji planów interwencji zbrojnej w Czechosłowacji.

Niniejsza praca ukazuje zarówno działania czynników partyjnych PZPR jak i aspekt militarny i zaangażowanie Ludowego Wojska Polskiego w operację "Dunaj".

Udział Ludowego Wojska Polskiego w interwencji zbrojnej w Czechosłowacji w 1968 roku był największą operacją militarną polskich sił zbrojnych po II wojnie światowej. W czasach PRL propaganda przedstawiała motywy udziału wojsk polskich w interwencji zbrojnej jako wynikające z zagrożenia kontrrewolucyjnego w Czechosłowacji i konieczności obrony polskiej racji stanu. Władze PRL traktowały interwencję i wydarzenia z nią związane jednak jako polityczne i historyczne tabu potwierdzając tym samym negatywny wymiar moralny całej sprawy.

W pracy scharakteryzowana została nie tylko oficjalna polityka władz państwowych ale także reakcje opinii publicznej na wydarzenia w Czechosłowacji. Oprócz dokumentacji wytworzonej przez instytucje partyjne i państwowe konieczne było dotarcie do materiałów pozwalających na zilustrowanie zachowania wielkich grup społecznych. Badanie postaw społecznych jest niesłychanie trudne bowiem nie można się odnieść do badań opinii publicznej jakich wówczas nie prowadzono a prasa była traktowana w PRL jako instrument władzy i poddana kontroli cenzorskiej. Uwolnienie się prasy czechosłowackiej spod kurateli cenzury uznano w Moskwie za jedną z największych herezji praskiej wiosny. Cennym źródłem stała się dokumentacja policyjna zgromadzona w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej. Materiały te potwierdzają stosunkowo powszechne potopienie interwencji. Zostały jednak wytworzone na użytek Służby Bezpieczeństwa i służyły inwigilacji szerokich środowisk społecznych, głównie inteligencji i kręgów kościelnych. W pracy przytoczone zostały także opinie niezależne, zaczerpnięte głównie z pamiętników i dzienników polskiej elity intelektualnej. Praska wiosna stała się tematem rozważań m. in. Stefana Kisielewskiego, Andrzeja Kijowskiego, Artura Międzyrzeckiego, Mieczysława Rakowskiego. Przytaczam również tekst listów protestacyjnych na jakie zdecydowali się przebywający na Zachodzie Jerzy Andrzejewski i Sławomir Mrożek.

Na znak protestu przeciwko interwencji z PZPR wystąpiło kilkudziesięciu pracowników naukowych wyższych uczelni i PAN. Najgłośniejszym echem odbiło się złożenie legitymacji partyjnych przez grupę pracowników Instytutów Historii, Filozofii i Socjologi PAN: Bronisława Geremka, Tadeusza Łepkowskiego, Krystynę Kersten.

Najtragiczniejszą formę protestu wybrał Ryszard Siwiec, sześćdziesięcioletni księgowy z Przemyśla. Ojciec pięciorga dzieci. 8 września 1968 roku podczas centralnych uroczystości dożynkowych na Stadionie Dziesięciolecia w obecności Władysława Gomułki i Józefa Cyrankiewicza dokonał aktu samospalenia. Śledząc reakcje Polaków na fakt militarnego zaangażowania Wojska Polskiego w operację "Dunaj" dochodzimy do optymistycznej konkluzji, iż mimo podsycanych przez propagandę PRL antyczeskich nastrojów, znalazły się środowiska gotowe okazać swój sprzeciw wobec poczynań elity politycznej PZPR. Uraz, jaki pozostawił w świadomości Czechów i Słowaków fakt uczestnictwa wojska polskiego w inwazji zbrojnej 1968 roku pozostał żywym na lata. Działania rządu CSRS wobec Polski w latach 1980-1981 miały podtekst swoistego "rewanżu” za 1968 rok. Jednakże już w latach siedemdziesiątych nawiązane zostały kontakty środowisk opozycyjnych działających w Polsce i Czechosłowacji, które przybrały zinstytucjonalizowany i stały charakter.

The dissertation "The government in The People's Republic of Poland and Polish public opinion against the Prague Spring and after the August normalization" which I prepared, concerns the relation between the PRL government and Polish society attitudes to the events which took place in 1968. The Prague Spring is the process of changes taking place in Czechoslovakia in 1968. They were the farthest reaching attempt to reform the political and social system in a country belonging to the Soviet bloc after 1945. The reforms initiated and implemented by Alexander Dubček and his team were authentically supported by population and drawn millions of Czechs and Slovaks, who were building the civil society, in a political activism. The hopes for a better and more dignified existence of Czechoslovak Society were brutally interrupted by military intervention of five countries - members of the Warsaw Pact, which was taken at night of 20 to 21 August 1968. The intervention began foe process of "normalization", which meant a gradual coming away from reforms policy. This thesis is based on the materials collected in the Archives of New Records, the Archive of Institute of National Remembrance in Warsaw, the Archive of the Ministry of Foreign Affairs in Warsaw, the National Archives in Prague and the Archive of the Ministry of Foreign in Paris (Ministère des Affaires Etrangères) - information completed on the 14th session of Assembly of the Western Europe Union. The dissertation consists of eight chapters sorted chronologically. The first Chapter is an introduction to the topic. Chapters II, III and IV are about the development of the situation in Czechoslovakia from January to August 1968 and the evaluation of the events by "fraternal” communist and workers parties. In the next two chapters I concluded the process of the intervention taken by Warsaw Pact armed forces and the political consequences of these events. The description of communist propaganda, which aim was to justify the intervention and the reaction of Polish society to suppression the libertarian movement of the Czechs and Slovaks, is concluded in Chapter VII. The last chapter is about so-called "normalization" in Czechoslovakia which has been conducted since 1969 and the cooperation of opposition groups in both countries in the next years.

There is a lack of comprehensive study in Polish historiography of both: the communistic authority and Polish society views on the changes made in Czechoslovakia in 1968. This thesis expands and enriches the current state of research on this topic. It is also an attempt to identify the causes of the Władysław Gomułka team's hostility towards the changes in Czechoslovakia. The First Secretary was one of the initiators of the military intervention in Czechoslovakia. It was primarily caused by the anxiety about the fact that reforms in Czechoslovakia could led this country to exit the communistic camp. The possibility of establishing the diplomatic relations between Czechoslovakia and The Federal Republic of Germany was forming specific concerns. Gomułka was also afraid that changes in Prague would cause the situation that a part of Polish society would start to demand similar changes.

These concerns were strengthened by March Events. Polish students chanted significant slogan during the demonstration "The whole Poland is waiting for his Dubček". Gomułka came out very weak politically from March Events. There were two competitive political centers beside him, namely the "guerrillas" associated with the Interior Minister Mieczysław Moczar and a "Silesian" group with Edward Gierek. When these groups were trying to take over the power, gaining support of the Soviet leader became for Gomułka the condition for maintaining his political position. That support could be obtained for the price of acceptance of military intervention plans in Czechoslovakia. This thesis shows the actions of the party agents of the Poish Untied Workers’ Party, and also the military aspect and the People's Army of Poland involvement in "Danube” operation.

The participation of People's Army of Poland in a military intervention in Czechoslovakia in 1968 was the largest military operation of Polish Armed Forces after the second Wold War. During the People's Republic of Poland, the propaganda was presenting the themes, what shows that the participation of Polish army in this intervention was a result of counter-revolutionary threat in Czechoslovakia and the need to potect Polish national interest.

The PRL authorities treated the intervention and the events connected with it as a political and historical taboos, what confirmed foe negative moral dimension of the whole thing.

This thesis is not only a characteristic of the state authorities official policy, but also the public reaction to the events in Czechoslovakia. Apart from documentation created by the party and state institution, it was also needed to get the materials illustrating the behaviours of large social groups. The studies of social attitudes is extremely difficult because we cannot refer to researches into the public opinion which had not been conducted in those days and the press in the communist government were treated as an instrument of censorship and checked. In Moscow, the fact that Czechoslovak press were released from the censorship, was considered as a one of the greatest heresy during the Prague Spring. The police documentation gathered in the Archives of the Institute of National Remembrance became a valuable source of information. These materials confirm definite failure of the intervention. However, they were created for the Security Service and served foe surveillance of wide social environment - mostly intellectuals and church circles.

I also included some independent opinions in my dissertation, which were drawn mostly from Polish intellectual elite journals and diaries. The Prague Spring has became a topic of discussion created inter alia by: Stefan Kisielewski, Andrzej Kijowski, Artur Międzyrzecki, Mieczysław Rakowski. I also quoted the texts of letters of protest, written by Jerzy Andrzejewski and Sławomir Mrożek who were staying in the West.

Dozens of university and Polish Academy of Sciences researches left the Polish United Workers' Party as a token of the protest against the intervention. The loudest response was caused by submitting the legitimation by a group of workers from the Institute of History, Philosophy and Sociology of Polish Academy of Sciences: Bronisław Geremek, Tadeusz Łepkowski, Krystyna Kersten. The most dramatic form of protest was chosen by Ryszard Siwiec, sixty years old accountant from Przemyśl. That father of five children during the central harvest festival, in the presence of Władysław Gomułka and Józef Cyrankiewicz performed the act of self-immolation, what took place on the 8th September of 1968 at the 10th-Anniversary Stadium.

In conclusion we have to notice that, despite the communist anti-Czech propaganda and by following the Polish reactions to the Polish Army engagement in "Danube" operation, we could find social environments which were ready to demonstrate their opposition to the actions of the political elite of the Polish United Workers' Party. The participation of Polish army in the armed invasion to 1968 has left a trauma in Czechs and Slovaks minds for years. The actions of the Czechoslovak Socialist Republic government towards Poland in 1980-1981 was some kind of "revenge" for the events in 1968. However, the relations between Polish and Czechoslovakian opposition social environments were established in the seventies and they took the institutionalized and permanent character.