Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. 116. Studia Sociologica 4 vol. 1. Borderlands: cultures, enclaves, epochs. Pogranicza: kultury, enklawy, epoki

Abstract

Wszyscy jesteśmy mieszańcami, napisał niemiecki filozof Wolfgang Welsch. To motto niech będzie punktem wyjścia niniejszego tomu „Studia Sociologica” poświęconego Pograniczu. Różnorodność zaplecza kulturowego publikowanych w tym numerze autorów, wielość dyscyplin naukowych, które reprezentują i pytań badawczych, które zadają, są doskonałą ilustracją nowej wizji świata leżącej u podłoża stwierdzenia Welscha. Świat stał się tak skomplikowany, że tradycyjna koncepcja kultury nie wystarcza już do jego zrozumienia. Nie możemy już dłużej postrzegać kultur jako hermetycznych sfer czy izolowanych wysp, dokładnie odpowiadających terytorium zamieszkałemu przez naród. Zamiast tego mamy przeplatające się i niedomknięte sieci powiązań, dyfuzję sensów własnych i obcych; mamy płynną, hybrydalną tożsamość oraz wolność jej wyboru. Wolność tak bardzo zaawansowaną, że dającą prawo do rezygnacji nawet z kultury własnej, w której się wychowało. Głoszony przez zwolenników tej optyki projekt transkulturowości od połowy lat 90. staje się alternatywą nierozstrzygniętego sporu pomiędzy globalizmem a multikulturalizmem. Jest nie tylko swoistą modą w kręgach akademickich w obrębie różnych dyscyplin, ale zjawiskiem intelektualnie wpływowym i również „trans”- -dyscyplinarnym. Staje się też teoretyczną odpowiedzią na problemy praktyczne – takie jak nietolerancja wobec inności, zakłócenia w komunikacji międzykulturowej, bolesne skutki różnorodnych etnocentryzmów. Skłania do rewizji kluczowych pojęć: „obcości”, „tradycji”, „kanonu”. Jest kolejną odsłoną wciąż wpływowej wizji przyszłości jako rzeczywistości postnarodowej. W tym sensie nie pozostało już prawie obszarów, których nie dałoby się rozpatrywać w kategoriach Pogranicza. Pograniczem jest każda przestrzeń kulturowo zagęszczona, gdzie mnożą się dyskursy własne i cudze, zaś rubieże, wielokrotnie przecinając teren indywidualnego życia, są coraz bardziej względne. Pograniczem jest zatem również jednostka, każdy z nas. Fizyczne linie demarkacyjne i mnożone przez historię XX. wieku rzeczywiste pogranicza czynią ten obraz jeszcze bardziej złożonym. Przykłady są na wyciągnięcie ręki: oto po upadku ZSRR powstają nowe granice byłych republik, wchłonięte niegdyś przez imperium rosyjskie i komunistyczne, zaś na zawężonym terenie tych niepodległych krajów zderzają się procesy globalizacji i ponownego konstruowania tradycji narodowej, wpływy sąsiednich kultur o różnych orientacjach religijno-cywilizacyjnych i pozostałości przymusowej sowietyzacji. Granica poszerzonej Unii Europejskiej czyni Polskę krajem „u kresu oikumeny”, gdzie, zgodnie z popularną opinią, zaczyna się wschodnie Barbaricum, podczas gdy Ukraina, która według marzeń Polaków ma być jego przyjaznym pograniczem, sama jest rozdzierana przez dwie odśrodkowe siły cywilizacyjne. Przymusowe wysiedlenia i migracje ludności w wieku XX. tworzą liczne „enklawy” mniejszości narodowych. Odsłaniają one nieraz tragiczną stronę procesów transkulturacji, bycia mieszańcem z przymusu – zesłańcem na Pogranicze. Pogranicze, centralny motyw numeru, będziemy więc traktować bardzo szeroko. W ujęciu najszerszym powiemy o Krajach–Pograniczach, takich, które leżą na skrzyżowaniu Europy i Azji, Wschodu i Zachodu. W ujęciu węższym będziemy się przyglądać terytorium przygranicznemu sensu stricte, które stanie się swoistym laboratorium badawczym. Tutaj najlepiej widoczne będą nie tylko procesy dyfuzji kulturowej, ale również inne zjawiska typowe dla obszarów przygranicznych. Na mikropoziomie Pogranicze będzie przestrzenią życia poszczególnych ludzi, żyjących w otoczeniu obcych kultur.

We are all cultural hybrids, says German philosopher Wolfgang Welsch. Let this motto be the starting point for the current volume of “Studia Sociologica” devoted to the cultural Borderlands. The diversity of our authors’ cultural backgrounds, the multiplicity of the disciplines they represent and the research questions they ask are excellent illustrations of the new world vision that lies at the heart of Welsch’s statement. Our world has become so complex that a traditional concept of culture is no longer sufficient to understand it. We can no longer perceive cultures as hermetically sheltered spheres or isolated islands that correspond in an exact way to peoples’ territorial areas. What we have instead are interconnected and entangled cultural networks, a diffusion of meanings between others and us, smooth, hybrid identity and the freedom to choose it. A freedom so advanced that it is even allowing us to abandon our own culture, the culture in which we grew up. The project of transculturality proposed by the followers of this optics has been, since the mid 1990s, an alternative voice in the unresolved dispute between globalism and multiculturalism. It is not only a kind of “fashion” in academic circles across different disciplines, but an intellectually influential – and also “trans”-disciplinary – phenomenon. Transculturality has become a theoretical response to the practical problems such as intolerance to otherness, intercultural communication problems or the painful effects of various ethnocentrisms. It results in a revision of such key concepts as “tradition”, “otherness” or “canon”. It also proposes yet another vision of the future as a post-national reality. In this sense, there are almost no areas which remain that could not be considered in terms of Borderland. Borderland is therefore any culturally condensed space where discourses multiply and where borderlines cross an individual life so often that they become more and more relative. Thus, Borderland is also a person, each and every one of us. Physical demarcation lines and real borderlands multiplied by the 20th century history make this picture even more complex. Examples are not far to seek: after the Soviet Union’s collapse, the former republics’ new frontiers, once absorbed by the Russian and Communist empire, start to emerge. On the narrowed territory of these young independent countries, the process of globalization, the reconstruction of national tradition and the influence of neighbouring civilizations interfere while the remains of forced Sovietization can be observed. The frontier of the enlarged European Union makes Poland a country “at the end of the ecumene”, where, as maintained by popular opinion, the Eastern Barbaricum begins, while Ukraine, which according to the Polish dream is to be a friendly borderland of the Barbaricum, is being torn by two decentralizing civilization forces. The forced displacements and migrations of people in the 20th century created numerous “enclaves” of national minorities. This reveals a tragic side of transculturation, of being a hybrid against one’s will – an exile on the Borderland. Thus, we will treat Borderland, the central theme of the volume, very broadly. In the most general terms, we will speak about the Frontier Countries that lie at the crossroads of Europe and Asia, East and West etc. In a narrower meaning, we will take a closer look at the border area in the strict sense: it will serve as a research laboratory where not only processes of cultural diffusion, but also other phenomena typical for the border areas are clearly visible. At the micro-level Borderland will be the space of an individual life, the life of people who exist in the surroundings of other cultures.