Gospodarka i osadnictwo w dobrach klasztoru cystersów w Mogile od XIII do I połowy XVII w.

Abstract

Rozprawa pt. Gospodarka i osadnictwo w dobrach klasztoru cystersów w Mogile od XIII do I połowy XVII w. omawia kwestię osadnictwa na terenie wsi Mogiła, a także strukturę gospodarki klasztornej. Głównym celem pracy było zobrazowanie gospodarczej i osadniczej roli klasztoru cystersów w Mogile, procesu kształtowania się domeny klasztornej, charakteru i struktury tworzonych przez klasztor folwarków, a także wykazanie czy cystersi mogilscy zasługiwali na miano pionierów w dziedzinie gospodarki i hodowli. Rozważania te pozwoliły na wykazanie roli klasztorów cysterskich, na przykładzie podkrakowskiej Mogiły, w szerzeniu nowinek gospodarczych i zagospodarowywaniu terenu, który klasztory cysterskie uzyskiwały w wyniku fundacji. Praca powstała w oparciu o różnego typu źródła, z pośród których za najistotniejsze należy uznać zbiory zgromadzone w archiwum opactwa cystersów w Mogile. Cenne źródła posiada w swoich zbirach także Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie i Biblioteka Naukowa PAN i PAU w Krakowie. Kwerenda przeprowadzona w archiwum klasztornym była najbardziej owocna, gdyż mieści ono pokaźny zespół dokumentów i rękopisów gospodarczych klasztoru mogilskiego. Istotnym źródłem wiedzy były również liczne źródła, które zostały edytowane. Ponadto w pracy wykorzystano literaturę dotyczącą klasztorów cysterskich w Polsce z różnych okresów historycznych i rejonów, to jest prace XIX-wiecznych badaczy, jak i współczesnych autorów. Zebraną literaturę należy sklasyfikować na dwie kategorie, tj. prace które omawiają wybrane klasztory cysterskie całościowo oraz prace, które omawiają jedynie wybrane aspekty z historii danego zgromadzenia cysterskiego. Trudność sprawia jednak znaczna fragmentaryczność ich zakresu badań, zwłaszcza w zakresie omówienia kwestii dochodowości co uniemożliwia dokonania porównania klasztoru mogilskiego na tle innych klasztorów cysterskich. Rozprawa dotyczy okresu od XIII do pierwszej połowy XVII wieku. Wybór takich ram chronologicznych ułatwił konstrukcję, ponieważ początkową cezurą jest data fundacji opactwa, tj. około 1222-1225 r., a jako cezurę końcową przyjęto połowę XVII wieku. Uzasadnieniem dla wyboru cezury końcowej jest fakt, że około połowy XVII w. zamyka się epoka dobrego prosperowania gospodarki klasztornej. Należy zauważyć, że z początkiem drugiej połowy XVII w. dostrzegalny jest kryzys w historii opactwa ze względu na rozległe zniszczenia spowodowane najazdem szwedzkim dokonanym w latach 1655-1660 na ziemie polskie. Skład wielkiej własności ziemskiej klasztoru mogilskiego uległ zmianie pod wpływem reorganizacji gospodarki, który doprowadził do ukształtowania się nowego typu majątków ziemskich. Dysertacja składa się z pięciu rozdziałów, obejmujących funkcjonowanie gospodarki klasztornej do kryzysu. W pierwszym rozdziale, najbardziej ogólnym, zobrazowano początki osadnictwa na terenie wsi Mogiła, epizod pobytu zakonników cysterskich w Kacicach, przedstawiono kolejne etapy lokacji ze wskazaniem procesu translokacji konwentu mogilskiego z Kacic do podkrakowskiej Mogiły, a także poddano dogłębnej analizie dokument fundacyjny klasztoru. Rozdział drugi obejmuję okres rozkwitu klasztoru mogilskiego począwszy od wskazania uposażenia uzyskanego przy fundacji poprzez, pozyskiwanie kolejnych dóbr, aż do ostatecznego ukształtowania się majątku ziemskiego (XVI w. ), który później nieomal nie uległ zmianie. Dodatkowo w rozdziale tym omówiono również pozyskiwane przez klasztor mogilski nieruchomości na terenie miasta Krakowa, Wieliczki i Bochni. Rozdział trzeci, najobszerniejszy ze wszystkich, obrazuje stan zagospodarowania majątku klasztornego. Omówione zostały w nim kwestie rozwoju folwarków klasztornych, przenoszenia i lokowania wsi na tzw. prawie niemieckim. W osobnych podrozdziałach zobrazowano rodzaj upraw, a także hodowlę. Wykazano, że we wsiach klasztornych działały liczne obiekty gospodarcze, takie jak młyny, karczmy, browary, papiernia i huta miedzi. Każdy z tych obiektów został omówiony w osobnych podrozdziałach. Dodatkowo w rozdziale tym omówiono również elementy gospodarki rybnej oraz bartnictwo. Ponadto zobrazowano udział klasztoru mogilskiego w handlu wraz ze wykazaniem posiadanych przez klasztor kramów, na których sprzedawali wytworzone we własnych folwarkach produkty. Osobne miejsce poświecono omówieniu kwestii komunikacyjnych, czyli drogą i mostom, które ułatwiały łączność między folwarkami klasztornymi oraz pomiędzy poszczególnymi wsiami. Osobny podrozdział poświęcono na omówienie kwestii rzemieślników, którzy zaopatrywali konwent mogilski w liczne wyroby rzemieślnicze. Poza folwarkami klasztor mogilski skupował również majątki sołeckie i plebańskie, które zostały szerzej omówione w niniejszej pracy. Pisząc o majątkach ziemskich, odrębny podrozdział poświecono majątkom chłopskim. Ostatni rozdział przedstawia udział klasztoru mogilskiego w produkcji rynkowej. W rozdziale czwartym przedstawiono stopień zamożności klasztoru w oparciu o uzyskiwane dochody stałe. W osobnych podrozdziałach omówiono źródła, które składały się na całościowy dochód klasztoru mogilskiego, tj. dziesięciny, czynsze, naturalia, żupy solne, myto i inne opłaty. W odrębnym rozdziale omówione zostały dochody i wydatki klasztoru w oparciu o zachowane rachunki klasztorne. W ostatnim podrozdziale przedstawiono na zasadzie porównania dochodowość konwentu mogilskiego na tle innych klasztorów. Ostatni rozdział, piąty, niniejszej pracy obrazuje kwestię systemu zarządzania majątkiem klasztornym. W pierwszej kolejności omówiono sposób zarządzania ziemiami uzyskanymi po fundacji, opisano rozwój folwarków klasztornych zwanych grangiami. Osobne miejsce poświęcono również omówieni kwestii sposobu zarządzania folwarkami. Pisząc o systemie zarządzania omówiono również kwestię włodarzy, którzy sprawowali urząd folwarcznego zarządcy, wymiaru pańszczyzny, która był uzależniona od wielkość gospodarstw kmiecych, a także jej rodzaju (sprzężajna/piesza). Ponadto zobrazowano system tworzenia i rozmieszczenia włodarstw. Osobny podrozdział poświecono omówieniu roli klasztoru jako centrum zarządzania gospodarką. Dokonano oceny roli i pozycji opata w charakterze głównego zarządcy klasztoru. W ostatnim podrozdziale omówiono problem rozdzielenia majątku klasztornego od opackiego, co w konsekwencji wpłynęło na stworzenie nowego modelu i sposobu kierowania klasztorem. Cystersi mogilscy stworzyli na przestrzeni wieków zwarty klucz majątkowy zlokalizowany w bliskim sąsiedztwie wsi Mogiła, z nielicznymi wsiami znacznie oddalonymi od macierzy. Należy podkreślić, że do końca XVI w. klasztor był w posiadaniu 20 wsi, 6 folwarków, lasów, łąk, pastwisk, stawów rybnych oraz tzw. ról cholewickich. Poziom zagospodarowania wsi klasztornych w okresie XV-XVI w. (przy niemal niezmienionym stanem majątkowym) oraz różnego rodzaju przedsięwzięcia podejmowane z inicjatywy mnichów wskazują na gospodarność klasztoru mogilskiego. Podstawą gospodarki cysterskiej zarówno w epoce średniowiecznej i nowożytnej była ziemia. Folwarki klasztorne były typem gospodarstwa rolno-hodowlanego. Stworzone przez klasztor mogilski latyfundium dobrze funkcjonowało co umożliwiało im stworzyć stałą podstawę gospodarczą. Przeważnie do jego uprawy klasztor mogilski posługiwał się najemnymi robotnikami, którzy rekrutowali się z wolnego najmu, ponadto korzystano także z usług czeladź i zagrodników folwarcznych oraz wiejskich, którzy byli zobligowani do przymusowego najmu. Dodatkową siłą roboczą byli również chłopi ze wsi klasztornych na których ciążył obowiązek odrabiania pańszczyzny. Stanowili oni podstawę gospodarki folwarcznej, która była obrabiana przez członków rodziny, a w razie konieczności siłą najemną. W przypadku konwersów prawdopodobnie ich liczba była nie wielka, że pełnili oni głównie rolę dozorców lub zarządców folwarków klasztornych. Klasztor mogilski bardzo szybko dostosował się do miejscowych warunków gospodarczych. Cystersi propagowali uprawę zbóż ozimych i jarych, w tym dużą popularnością cieszyło się żyto, pszenica, jęczmień, owies, proso, tatarka, konopie, len, chmiel, rośliny strączkowe, trawa zielona i winna latorośl. Zapewne folwarki na których gospodarowali cystersi mogilscy posiadały urodzajne gleby co pozwalało im na uzyskiwanie wysokiej produkcji. Cystersi zakładali liczne sady owocowe i warzywne, a także sadzawki, stawy rybne i barcie pszczele. Wyhodowane ryby był przeznaczane na wewnętrzną konsumpcje, podobnie w przypadku pozyskiwanego miodu, który produkowano w niewielkiej ilości. Na szeroką skalę została rozwinięta hodowla bydła rogatego, tj. krów i wołów. Trudnili się także hodowlą koni, świń, kóz, owiec (z których pozyskaną wełnę wykorzystywali w klasztornych zakładach tkackich) oraz drobiu, tj. kury, gęsi, kapłony, kaczki i indyki. Cystersom mogilskim należy przypisać ogromną rolę i wkład w rozwój przemysłu młynarskiego, piwowarskiego, gorzelniczego, garbarskiego, tkackiego oraz hutniczego. W szczególności bardzo opłacalna była produkcja trunków, na co wskazuje posiadanie przez klasztor mogilski licznych karczm i browarów. Handlem klasztornym objęte było głównie zboże, zwłaszcza żyto i pszenica, które sprzedawano w postaci ziarna, ale i nie tylko, w dalszej kolejności handlowano mięsem, łojem, piwem i suknem. Liczne łąki i pastwiska były przez nich wykorzystywane do celów gospodarczych. Dużo stopień nasycenia folwarkami, młynami, karczmami, browarami i innymi urządzeniami technicznymi wskazuje na to, że klasztor mogilski uzyskiwał wysokie dochody. Dużą pozycję w dochodach pozyskiwanych przez klasztor mogilski stanowiły dziesięciny, które pobierał w XVI w. z 29 wsi. Ponadto klasztor czerpał dochody z czynszów od ról, łąk, wód, dzierżawy wsi, młynów, karczm, urządzeń technicznych, domeny posiadanej na terenie Krakowa, tj.: pięciu jatek rzeźniczych, dwóch kamienic, dwóch domów, dwóch słodowni oraz dwóch młynów. Z Bochni klasztor pobierał tygodniowy czynsz z żup, z ogrodu w mieście, kamieni łoju, miar soli i w Wieliczce z 4 jatek mięsnych i miar soli. Następnie z młyna w Słomnikach, folwarków klasztornych oraz kościołów inkorporowanych. Do tych dochodów należy jest wliczyć pobierane cło, naturalia, a także legaty pobożnych darczyńców. Szarzy mnisi jawią nam się jako ludzie wykształceni, otwarci na wiedzę i nowe doświadczenia. W bibliotece klasztornej odnajdujemy liczne książki o tematyce świeckiej. Nie należy również zapominać o ogromnym wkładzie cystersów mogilskich w rozwój różnych gałęzi przemysłu, zwłaszcza hutniczego. W związku z tym należy uznać, że cystersi mogilscy w pełni zasługują na miano znakomitych organizatorów i pionierów gospodarki.

My PhD project in the topic: Economy and settlement in the real estates of the Cistercian monastery in Mogila from the thirteenth to the first half of the seventeenth century. It discusses the issue of settlement in the village of Mogila, as well as the structure of the economy convent. The main aim was to illustrate the economic and settlement role of the Cistercian monastery in Mogila, the process of formation of the monastic domain, the nature and structure created by the monastery farms, and to show whether the Cistercians of Mogila deserve to be called a pioneer in the field of economy and cultures. Those considerations serve to demonstrate the role of Cistercian monasteries (on the example Mogila near Krakow) in the spread of innovations and economic lands use which obtaines Cistercian monasteries as a result of the foundation. Doctoral dissertation was based on various sources, among which the most important should be considered collections stored in the archives of the Cistercian abbey in Mogila, has In its collection the Princes Czartoryskich Library in Krakow and Scientific Library PAN and PAU in Krakow have valuable sources. Query conducted in the archives of the monastery was the most fruitful, because it is an impressive collection of documents and economic manuscripts of monastery in Mogila. An important source of knowledge were also numerous sources that have been edited. Furthermore, the study was based on literature on Cistercian monasteries in Poland from different historical periods and regions, namely the work of nineteenth-century scholars and contemporary authors. The collected literature should be classified into two categories. The works that discuss selected Cistercian monasteries and the whole work, which only discuss selected aspects of the history of the Cistercian congregation. The difficulty was, a significant fragmentation researches in literature, especially in the field of discussion of profitability of monastery which makes impossible to compare the monastery in Mogila with other Cistercian monasteries. Doctoral dissertation relates to the period from the thirteenth to the first half of the seventeenth century. The choice of such a chronological Framework facilitates the construction of dissertation because the initial caesura is the date of the foundation of the abbey, i. e., 1222-1225 r., and a final adopted caesura is half of the seventeenth century. The rationale for the selection of thate final caesura in the fact that about half of the seventeenth century was closed epoch of thrive economy monastic. It should be noted that at the beginning of the second half of the seventeenth century is a discernible crisis in the history of the abbey due to the widespread destruction caused by the Swedish invasion made in the years 1655-1660 on Polish territory. Large land property of the monastery in Mogila was changed under the influence of reorganization of the economy which led to the formation of a new type of real estates. The dissertation consists of five chapters, illustrating the functioning of the monastic economy to the time of crisis. In the first chapter, in the most general, was illustrated the beginnings of settlement in the village of Mogila, episode of stay Cistercian monks in Kacicach, and was presented the successive stages from the translocation process of the convention in Mogila the Kacic to the graves near Krakow, and also the foundation document of the monastery was subjected to an in-depth analysis of. The second chapter embraces the period of the heyday of the monastery in Mogila starting from indication of salaries earned by the foundation, acquisition of new assets, until the final formation of an estate (sixteenth century. ), who later almost didn’t change. In addition, this chapter also discusses acquiration by the monastery in Mogila real estate in the city of Krakow, Wieliczka and Bochnia. The third chapter, the most comprehensive of all, reflects the state of development of the property of the monastery. They was discussed the issues of development monastic granges, handling and placement of the village on the so-called - „German law” in separate sections illustrated the type of crops and breeding. It has been shown that in the villages of the monastery were many outbuildings, such as mills, taverns, breweries, paper mill and smelter of copper. Each of these objects is discussed in separate sections. In addition, it was this chapter also discusses the elements of fisheries and bee-keeping. In addition, it was illustrated participation of the monastery in Mogila in trade together with the demonstration stalls held by the monastery in which was sold products manefactured in their own farms. A separate place was devoted to discussing the issue of communication, namely road and bridges, which were facilitated communication between the monastic granges and between villages. A separate section was devoted to discuss issues artisans who supplied the convent in Mogila in numerous crafts. Besides manors monastery in Mogila also bought rural administrative estate and presbytery estates, which were discussed in detail in this paper. Writing about the Real estates, a separate section was devoted to the peasant assets. Last chapter shows the share of the monastery in Mogila in the market production. In the fourth chapter demonstrated the wealth of the monastery on the basis of the fixe income. Separate sections discusses the sources that made up the overall income of the monastery in Mogila: tithes, rents, naturalia, salt mine salt, tolls and other charges. In a separate chapter was illustrated the revenue and expenditure of the monastery on the basis of preserved monastic bills. In the final section it was demonstrated by comparing the profitability of the convention in Mogila in comparison to other monasteries. The last chapter (the fifth of this work) reflects on the system of managing the monastery assets. It explains process of management of the lands acquired by the fundation, it also describes the development of monastic manors called granges. A separate place was also devoted to discuss the management of manors. Writing about the management system tere was also discussed the issue of the rulers, who took office grange manager, and the dimension of serfdom, which was dependent on the size of farms peasant and its type. There was illustrated system of development and of deployment of farms. A separate section was devoted to the discussion of the role of the monastery as a center of economic management. It was an evaluated the role and the position of the abbot as the main manager of the monastery. The final section discusses the problem of the separation of the assets of the monastic abbey, which in turn influenced to the creation of a new model of running the monastery. Cistercians in Mogila created over the centuries compaced key wealth located in the vicinity of the village of Mogila, with few remote villages far from the motherland. It should be emphasized that the end of the sixteenth century the monastery was in possession of 20 villages, 6 farms, forests, meadows, pastures, fish ponds and so-called: cholewickich roles. The level of development of the monastery village during the XV-XVI., (with an almost unchanged state property insurance) and various initiated by the monks projects indicato the economic viability of the monastery in Mogila. The basis of the Cistercian both medieval and modern era was the land. Monastic granges were typical farm agri-culture. Created by monastery latyfundium was functioned well, chich allowed the Cistercians created permanent economic base of their functioning. Mainly for their crops monastery in Mogila used the wage-workers, who were recruited from the free lease, moreover, also benefited from the services of farm servants and cottagers and rural areas, who were obliged to compulsory lease. Additional workforce were also peasants from the village monastery which was responsible for doing serfdom. They constituted the basis for the farm economy, which was treated by family members and if necessary by force hired. Regarding the conversion their number probably was small, and they acted mainly as caretakers or managers of monastic granges. Monastery in Mogila quickly adapted to local economic conditions. They promoted the cultivation of winter and spring cereals, including popular enjoyed rye, wheat, barley, oats, millet, tatar, hemp, flax, hops, legumes, green grassand vine. Probably granges on which farmed Cistercians in Mogila have fertile soil which allowed them to obtain high production. They founded numerous orchards, fruit and vegetables, as well as ponds, fish ponds and wild beehives bees. Cultured fishes were intended for internal consumption, as in the case of harvested honey, which is produced in small quantities. On a large scale has also been developed breeding cattle: the cows and oxen. Engaged in the breeding of horses, pigs, goats, sheep, from where wool used the monastery in weaving factories and poultry: chicken, geese, capons, ducks and turkeys. Cistercians in Mogila need to assign a major role and contribution to the development of the milling industry, brewery, distillery, leather, weaving and metallurgy. In particular very profitable was the production of beverages which indicates that convent in Mogila had numerous taverns and breweries. Trade monastery was covered maliny by cereals, especially wheat and rye, which was sold in the form of grain, but not only, followed by meat, suet, beer and cloth. Numerous meadows and pastures were used by them for economic purposes. Many saturation manors, mills, taverns, breweries and other technical devices indicates that the monastery in Mogila obtained high incomes. A high position in the income earned by the monastery in Mogila were tithes, which were fetched in the sixteenth century with 29 villages. Moreover the monastery drew income from rents of roles, meadows, water, leases villages, mills, and other technical devices, domain owned in Krakow, five butchery butchers, two townhouses two houses, two malthouse, and two mills. From the assets in Bochnia monastery received weekly rent of mines, from the garden in the city, stones tallow, measures of salt in Wieliczka four of butchery meat and measures of salt; then from the mill in Slomniki, farms monasteries and churches incorporated. To these revenues should be included collected duty, naturalia, as well as the legacies of pious donors. Cistercians in Mogila appear to us as a people educated, open to knowledge and new experiences. In the monastery library we find numerous books about secular. Also we don’t forget the huge contribution of the Cistercian in Mogila in the development of various branches of industry, especially metallurgy. On whole this it should be considered that the Cistercians in Mogila fully deserve to be called great organizers and pioneers of the economy.