Realizacje mitu habsbursko-galicyjskiego we współczesnej prozie polskiej

Abstract

Dysertacja podejmuje temat reinterpretacji i manifestacji mitu habsbursko-galicyjskiego we współczesnej literaturze polskiej. Jej celem jest wskazanie, że choć tematyka galicyjska uległa w ostatnich latach lekkiej marginalizacji, mit ów nadal funkcjonuje znajdując nowe wyrazy w literaturze. Celem rozprawy jest zbadanie, w jaki sposób mit ten ewoluował i jak wpisuje się w szerszy kontekst literacki Europy Środkowej. W tym celu poddane analizie zostają trzy wybrane dzieła, uwzględniając ich historyczne i kulturowe tło. Będą to trzy współczesne polskie powieści: Mercedes Benz Pawła Huellego, Baśń o Wężowym Sercu Radka Raka oraz Sonnenberg Krzysztofa Vargi. Pierwszy rozdział skupia się na Galicji jako przestrzeni retrospektywnej i pogranicznej. Szczegółowo analizowane jest zjawisko granicy jako kluczowego elementu kształtującego tożsamość Galicji. Granica jest rozumiana nie tylko w sensie geograficznym, ale także kulturowym i symbolicznym – jako miejsce, gdzie spotykają się różne narody, języki i tradycje. Przebadane zostają historyczne uwarunkowania istnienia Galicji jako prowincji w monarchii Habsburgów, zwracając uwagę na jej heterogeniczność i znaczenie jako mikrokosmosu Europy Środkowej. Galicja, opisana jako „przestrzeń transgresji”, była miejscem dynamicznej wymiany kulturowej, w której granice jednocześnie dzieliły i łączyły różnorodne społeczności. Rozdział przedstawia także Galicję jako przestrzeń mitotwórczą, w której nostalgia i historia łączą się, tworząc trwałe literackie archetypy. Szczególnie mocno zostaje podkreślone, że Galicja w ujęciu retrospektywnej to nie tylko wspomnienie dawnej rzeczywistości, ale także miejsce, które w literaturze ulega ciągłej reinterpretacji, odpowiadając na potrzeby współczesnych czytelników. Kolejny rozdział dysertacji poświęcony jest analizie powieść Pawła Huellego jako przykład literackiego wykorzystania motywu nostalgii. W Mercedesie Benzu Galicja jawi się jako przestrzeń pamięci i tęsknoty oraz idealizowany rodzinny raj utracony. W rozdziale przeanalizowane zostaje, jak Huelle wykorzystuje mit galicyjski, aby skonstruować narrację, która jest zarówno osobista, jak i uniwersalna. Galicja w jego powieści jest przedstawiona jako przestrzeń kulturowej harmonii i wieloetnicznego współistnienia, które zostało przerwane przez zmienne koleje historii. Analiza wskazuje także na kontrast między idylliczną wizją przeszłości a współczesnością, w której Galicja obecna jest głównie w formie wspomnień: trwałych kulturowych, oraz nietrwałych związanych z funkcjonowaniem pamięci pokoleniowej. Narracja Huellego ukazuje, jak nostalgia może być narzędziem refleksji nad przemijaniem i tożsamością, a jednocześnie stanowi komentarz do współczesnych problemów społecznych i kulturowych. W rozdziale wykazano także, że Galicja w powieści Huellego jest nie tyle miejscem geograficznym, lecz przed wszystkim także przestrzenią symboliczną, brzemienną w znaczenia i jednostkowe emocje. Analiza powieści Radka Raka Baśń o Wężowym Sercu, konceptualizuje się na transfiguratywnym wykorzystaniu przez autora mitu galicyjskiego do wprowadzenia narracji fantastycznej. Chociaż opowiada ona o realnych wydarzeniach, a więc chłopskim zrywie Jakub Szeli, który do historii przeszedł pod nazwą rabacji galicyjskiej, to sama Galicja ukazana zostaje w powieści jako przestrzeń mityczna, w której rzeczywistość miesza się z magią, a historia z legendą. Poddana zostaje analizie metoda, jaką Rak kreuje świat, w którym Galicja staje się miejscem transcendentnym, przekraczającym granice czasu i przestrzeni. Przeanalizowane w rozdziale zostają motywy związane z ludowymi wierzeniami, folklorem i mitologią, które nadają Galicji wymiar archetypiczny. Rak interpretuje Galicję jako miejsce, gdzie spotykają się różne rzeczywistości – rzeczywistość historyczna, duchowa i magiczna. Zwrócona zostaje też uwaga na rolę fantastyki w poszerzaniu granic literackiej wyobraźni oraz na to, jak narracja Raka odnosi się do współczesnych problemów poprzez metaforyczne przedstawienie konfliktów, pragnień i lęków. W rozdziale wskazane zostaje, że Galicja fantastyczna to nie tylko miejsce literackie, ale także uniwersalny symbol duchowych poszukiwań człowieka. Ostatni rozdział poświęcony jest analizie powieści Krzysztofa Vargi, Sonnenberg. W tym miejscu znajduje się miejsce na przedstawienie literackiej manifestacji mitu habsburskiego. Zanalizowano, w jaki sposób Varga wykorzystuje mit habsburski, aby skonstruować narrację o upadku, dekadencji, ale również odrodzeniu. Realizacja mitu habsburskiego w powieści staje się metaforą rozpadu kulturowego i społecznego. Zwrócona zostaje uwaga na dystopijny charakter narracji, która krytycznie odnosi się do współczesnych problemów, takich jak globalizacja, utrata tożsamości i rozpad więzi społecznych. Rozdział bada także, jak Varga przekształca tradycyjne tropy mitu habsburskiego, nadając im nowe znaczenia i konteksty. Celem dysertacji jest podkreślenie trwałości i żywotności mitu habsbursko-galicyjskiego we współczesnej literaturze polskiej oraz wskazanie, iż nadal pełni on istotną funkcję jako narzędzie literackie umożliwiające eksplorację zarówno przeszłości, jak i współczesności. Wskazane w tekście reinterpretacje tego mitu odzwierciedlają nie tylko zmieniające się potrzeby kulturowe, ale również dynamiczne relacje między historią, pamięcią a literaturą. Szczególnie mocno podkreślona zostaje zdolność mitu galicyjskiego do adaptacji i transformacji w odpowiedzi na nowe wyzwania kulturowe i literackie. Dysertacja w swym założeniu pragnie wskazywać, że mit galicyjsko-habsburski, będący elementem dziedzictwa środkowoeuropejskiego, ma potencjał integracyjny, umożliwiając dialog między różnymi tradycjami i kulturami regionu. Podkreślona zostaje też konieczność dalszych badań nad literackimi tropami związanymi z Galicją, szczególnie w kontekście współczesnych zmian społecznych i kulturowych. Nade wszystko zaś celem pracy jest wskazanie, że mit galicyjski-habsburski pozostaje nie tylko dziedzictwem historycznym, ale również dynamicznym elementem literackiej i kulturowej wyobraźni.

The dissertation deals with the reinterpretation and manifestation of the Habsburg-Galician myth in contemporary Polish literature. Its aim is to indicate that although the Galician theme has been slightly marginalized in recent years, the myth continues to function by finding new expressions in literature. The purpose of the dissertation is to examine how the myth has evolved and how it fits into the broader literary context of Central Europe. To this end, three selected works will be analyzed, taking into account their historical and cultural background. These will be three contemporary Polish novels: Pawel Huelle's Mercedes Benz, Radek Rak's Baśń o Wężowym Sercu and Krzysztof Varga's Sonnenberg. The first chapter focuses on Galicia as a retrospective and frontier space. The phenomenon of the border as a key element shaping Galicia's identity is analyzed in detail. The border is understood not only geographically, but also culturally and symbolically – as a place where different peoples, languages and traditions meet. The historical conditions of Galicia's existence as a province in the Habsburg monarchy are examined, drawing attention to its heterogeneity and importance as a microcosm of Central Europe. Described as a “space of transgression”, Galicia was a place of dynamic cultural exchange in which borders simultaneously divided and united diverse communities. The chapter also presents Galicia as a myth-making space, where nostalgia and history combine to create enduring literary archetypes. It is particularly emphasized that Galicia in retrospect is not only a memory of a past reality, but also a place that is constantly reinterpreted in literature, responding to the needs of contemporary readers. The next chapter of the dissertation is devoted to analyzing Pawel Huelle's novel as an example of literary use of the nostalgia motif. In Mercedes Benz, Galicia appears as a space of memory and longing and an idealized family paradise lost. The chapter examines how Huelle uses the Galician myth to construct a narrative that is both personal and universal. Galicia in his novel is depicted as a space of cultural harmony and multi-ethnic coexistence that was interrupted by the changing turns of history. The analysis also points to the contrast between the idyllic vision of the past and the present, in which Galicia is present mainly in the form of memories: permanent cultural ones, and impermanent ones related to the functioning of generational memory. Huelle's narrative shows how nostalgia can be a tool for reflecting on transience and identity, while also providing a commentary on contemporary social and cultural issues. The chapter also demonstrates that Galicia in Huelle's novel is not so much a geographical place, but before all else also a symbolic space, pregnant with meanings and individual emotions. The analysis of Radek Rak's novel, Baśń o Wężowym Sercu, conceptualizes on the author's transfigurative use of Galician myth to introduce a fantasy narrative. Although it tells the story of real events, i.e. the peasant uprising of Jakub Szela, which went down in history under the name of the Galician rabble, Galicia itself is shown in the novel as a mythical space, where reality mixes with magic and history with legend. The method by which Rak creates a world in which Galicia becomes a transcendent place that transcends the boundaries of time and space is analyzed. The chapter analyzes motifs related to folk beliefs, folklore and mythology, which give Galicia an archetypal dimension. Rak interprets Galicia as a place where different realities meet – historical, spiritual and magical realities. Attention is also given to the role of fantasy in expanding the boundaries of the literary imagination, and how Rak's narrative relates to contemporary problems through the metaphorical representation of conflicts, desires and fears. The chapter points out that fantasy Galicia is not only a literary place, but also a universal symbol of man's spiritual quest. The last chapter is devoted to the analysis of Krzysztof Varga's novel Sonnenberg. It includes a presentation of the literary manifestation of the Habsburg myth. It analyzes how Varga uses the Habsburg myth to construct a narrative of decline, decadence, but also rebirth. The realization of the Habsburg myth in the novel becomes a metaphor for cultural and social decay. Attention is drawn to the dystopian nature of the narrative, which critically addresses contemporary issues such as globalization, loss of identity and the breakdown of social ties. The chapter also examines how Varga transforms the traditional tropes of the Habsburg myth, giving them new meanings and contexts. The purpose of the dissertation is to highlight the persistence and vitality of the Habsburg-Gallic myth in contemporary Polish literature, and to show that it still plays an important function as a literary tool for exploring both the past and the present. The reinterpretations of the myth indicated in the text reflect not only changing cultural needs, but also the dynamic relationship between history, memory and literature. Particularly emphasized is the ability of the Galician myth to adapt and transform in response to new cultural and literary challenges. The dissertation, in its premise, wishes to indicate that the Galician-Habsburg myth, an element of Central European heritage, has integrative potential, enabling dialogue between different traditions and cultures of the region. The necessity of further research on literary tropes related to Galicia, especially in the context of contemporary social and cultural changes, is also emphasized. Above all, the work aims to show that the Galician- Habsburg myth remains not only a historical legacy, but also a dynamic element of the literary and cultural imagination.