Technologie informacyjne i komunikacyjne jako instrument mobilizacji politycznej

Abstract

Rozprawa doktorska koncentruje się na mobilizacji politycznej wspomaganej przez wykorzystanie ICT. Takie sformułowanie tematu ma jednak charakter bardzo szeroki i ogólny. W istocie oznacza ono konieczność analizy wielu różnych sposobów wykorzystania nowych technologii, w odniesieniu do wielu różnych form aktywności politycznej. Problematyka dysertacji ma charakter graniczny, wykraczający poza obszar tradycyjnie, wąsko rozumianej politologii. Z jednej strony obejmuje ona jeden z kluczowych mechanizmów regulujących osiąganie celów w życiu politycznym, jakim jest polityczna mobilizacja. A z drugiej przedmiotem mojej analizy jest funkcjonowanie ICT, a więc znaczenie samych technologii, sfera rozwoju technologicznego i wpływ tego procesu na życie społeczne. Ten problem także obejmuje wiele różnych aspektów, a wykorzystanie nowych technologii w polityce jest tylko jednym z nich. Zakres mojej pracy jest stosunkowo szeroki i obejmuje także problemy spoza areny tradycyjnie rozumianego życia politycznego. Ogólnym celem mojej pracy jest analiza głównych sposobów wykorzystania nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych w mobilizowaniu obywateli do uczestnictwa w polityce. Jest to tematyka nie poruszana jeszcze tak szczegółowo w literaturze naukowej. Opisuję jakie są dotychczasowe doświadczenia w tym zakresie i wskazuję na ile ICT odmienia działania w zakresie politycznej mobilizacji. Osiągnięcie tego celu wymaga jednak postawienia i realizacji celów bardziej szczegółowych. W związku z opisanym powyżej zakresem analizy obejmują one: 1. Opis funkcjonowania nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych i implikacji ich rozwoju dla życia społecznego, 2. Zakreślenie dynamiki procesów przemian społecznych związanych z powstaniem i upowszechnieniem ICT, 3. Wskazanie różnych ujęć pojęcia mobilizacja polityczna oraz relacji tego pojęcia do czynników motywacyjnych, 4. Wyodrębnienie różnych typów mobilizacji politycznej i ukazanie istoty sieciowej mobilizacji politycznej, 5. Wyodrębnienie podstawowych sfer życia politycznego, w których mamy do czynienia z wykorzystaniem ICT jako instrumentu mobilizacji politycznej, 6. Identyfikację i analizę najważniejszych przykładów sieciowej mobilizacji politycznej w różnych aspektach życia politycznego, 7. Analizę implikacji opisanych przykładów sieciowej mobilizacji politycznej dla funkcjonowania systemu demokratycznego. Dla osiągnięcia przedstawionych celów zadałam sobie szereg pytań badawczych. Najważniejsze z nich to: 1. Czy możliwa jest skuteczna mobilizacja polityczna poprzez ICT? 2. Jakie podmioty polityczne mogą najbardziej efektywnie wykorzystywać ICT w procesach mobilizacji politycznej? 3. W jakich aspektach życia politycznego wykorzystanie ICT w procesach mobilizacyjnych jest najbardziej intensywne? 4. Co różni tradycyjne formy mobilizacji politycznej od mobilizacji o charakterze sieciowym? 5. Jakie czynniki sprzyjają wykorzystywaniu ICT w procesach mobilizacji politycznej? 6. Czy sieciowe formy mobilizacji politycznej wzmacniają czy też osłabiają stabilność systemu demokratycznego? Na podstawie szczegółowych pytań badawczych w swej pracy sformułowałam ogólną hipotezę, którą weryfikuję w pracy. Hipoteza ta brzmi: Wykorzystanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych stwarza nowe możliwości w sferze mobilizacji politycznej. Realizacja założonych celów oraz możliwość odpowiedzi na sformułowane pytania badawcze są uwarunkowane doborem właściwych metod badawczych. Ponieważ ogólnym celem mojej pracy było uporządkowanie bardzo szerokiego zakresu zagadnień związanych z wykorzystaniem ICT w procesach mobilizacji politycznej, trudno byłoby w ramach dysertacji doktorskiej oprzeć jego realizację o program badań empirycznych. W tej sytuacji zdecydowałam, że podstawowym materiałem poddanym analizie będą źródła zastane, o różnorodnym charakterze. Źródła te można podzielić na dwie podstawowe kategorie. Po pierwsze, obejmują one wyniki badań empirycznych dotyczących konkretnych, wąsko zdefiniowanych problemów, z zakresu problematyki mojej pracy, a także ogólnodostępne raporty i opracowania statystyczne. Po drugie zaś, analizie poddałam szereg istniejących opracowań naukowych poświęconych szczegółowym kwestiom składającym się na problematykę pracy. Były to przede wszystkim artykuły w czasopismach naukowych, ale także opracowania monograficzne, a w przypadku prezentowania podstawowej faktografii także materiały pochodzące z mediów. Specyfika podejmowanej przeze mnie tematyki sprawia, że chcąc stworzyć syntetyczny obraz badanych problemów analizie poddać trzeba było bardzo wiele konkretnych wydarzeń, kampanii oraz przejawów aktywności różnych - często niewielkich - organizacji. Mają one miejsce w wielu krajach, bardzo często działy się niedawno (albo ciągle trwają). Wszystko to sprawia, że mimo iż starałam się opierać przede wszystkim na źródłach drukowanych, niejednokrotnie konieczne było korzystanie z materiałów dostępnych w sieci. W niewielkim stopniu w pracy nad dysertacją wykorzystałam też źródła pierwotne. Dotyczy to danych zebranych przeze mnie metodą ilościowej analizy treści, na wybranych profilach i kontach serwisu społecznościowego Facebook. Dane te związane były z protestami obywatelskimi podejmowanymi w związku z decyzją o pochowaniu prezydenta Lecha Kaczyńskiego w katedrze wawelskiej. Pozwoliło to uzupełnić istniejący materiał badawczy o źródła niedostępne wcześniej w literaturze przedmiotu. Podstawowym sposobem analizy źródeł, jaki zastosowałam była metoda porównawcza o charakterze jakościowym. Pozwoliła ona na konfrontację różnego typu danych i stanowisk teoretycznych. Metoda ta została wykorzystana na wielu poziomach, zarówno do opisu statusu podstawowych pojęć, jak wskazania kluczowych cech mobilizacji sieciowej czy porównania charakterystycznych sposobów wykorzystania różnych narzędzi przez konkretne typy podmiotów politycznych. Bogata baza źródłowa, na której oparta jest analiza pozwoliła na wielopoziomowe i szczegółowe zaprezentowanie najistotniejszych aspektów dotychczasowych doświadczeń w zakresie zastosowania ICT w procesach politycznej mobilizacji. Możliwe też było sformułowanie wniosków dotyczących wpływu wykorzystania nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych na procesy demokratyczne. Zakres opisywanych problemów jest tak szeroki, a tempo zachodzących zmian tak duże iż niemożliwe było objęcie analizą wszystkich aspektów i przejawów wykorzystania ICT w sferze politycznej mobilizacji. Z tego względu, do swych badań starałam się wybrać te kwestie i problemy, w odniesieniu do których można mówić o najbardziej intensywnym wykorzystaniu nowych technologii, a po drugie wydają się one najważniejsze z punktu widzenia stymulowania przemian współczesnej demokracji. Wybór ten jest subiektywny i nie pretenduje do wyczerpania analizowanego tematu. Praca składa się z sześciu rozdziałów. Dwa pierwsze mają charakter koniecznego wprowadzenia do właściwej tematyki rozprawy i obejmują charakterystykę technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz doprecyzowanie sposobu rozumienia pojęcia mobilizacja polityczna. Rozdziały te tworzą teoretyczne i koncepcyjne ramy, wyznaczające pole dla analizy realizowanej w kolejnych fragmentach tekstu. W rozdziale pierwszym przedstawiam wybrane ujęcia terminów informacja oraz komunikacja, a następnie charakteryzuję istotę i główne etapy rozwojowe technologii informacyjnych i komunikacyjnych, ze szczególnym uwzględnieniem Internetu. W tej części pracy starałam się przede wszystkim wskazać i poddać analizie te właściwości nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych, które mają kluczowe znaczenie dla wykorzystania w sferze polityki. Przede wszystkim chodzi o interaktywność ICT i ich multimedialność. Rozdział drugi poświęcony jest w całości problematyce mobilizacji politycznej. Po krótkim rozważeniu potocznego rozumienia terminu mobilizacja, analizie została poddana relacja pomiędzy mobilizacją a motywacją. W tym kontekście omówione zostały psychologiczne podstawy procesów motywacyjnych. Zaprezentowana została także teoria „frustracji - agresji” opisująca precyzyjnie związki pomiędzy stanami deprywacji, frustracji i agresji. Koncepcja ta jest też dobrym przykładem teorii psychologicznej mającej ważne implikacje dla różnych dyscyplin nauk społecznych, w tym dla politologii. W kolejnej części tego rozdziału ogólne pojęcie mobilizacji zostało zawężone do sfery mobilizacji politycznej. Szeroko omówione zostały różne ujęcia istoty tego fenomenu, między innymi klasyczne koncepcje Karla Deutscha i Samuela Huntingtona, a także wpływowa w ostatnich latach teoria Amitai Etzioniego. Ten fragment ma podstawowe znaczenie z punktu widzenia problematyki pracy, bo zakreśla obszar w ramach którego dochodzi do przełożenia procesów mobilizacyjnych na kluczową z punktu widzenia demokracji sferę uczestnictwa politycznego. Dopiero na tym tle możliwe jest wskazanie i dookreślenie podstawowej kategorii analizowanej w dalszej części mojej pracy - sieciowej mobilizacji politycznej, czyli tego aspektu procesów mobilizacyjnych, który jest realizowany dzięki użyciu ICT. Trzy kolejne rozdziały to prezentacja i analiza najistotniejszych aspektów wykorzystania nowych technologii dla zwiększenia poziomu mobilizacji politycznej. Mają one w moim zamierzeniu wskazywać na wyraźnie dające się wyodrębnić elementy sieciowych procesów mobilizacyjnych. Z jednej strony są one związane z podstawową procedurą systemu demokratycznego - wyborami, z drugiej z działalnością ruchów społecznych, z trzeciej zaś ze znacznie słabiej zorganizowaną, a często wręcz spontaniczną aktywnością grup obywateli. W rozdziale trzecim zajmuję się sieciową mobilizacją wyborczą. W kontekście opisu ewolucji kampanii wyborczych w państwach demokratycznych omawiam najistotniejsze funkcje realizowane dzięki ICT w kampaniach - informowanie, komunikowanie, angażowanie i łączenie - oraz rolę jaką w realizacji każdej z nich pełnią procesy mobilizacyjne. Jako przykład sieciowej mobilizacji wyborczej opisałam kampanię Jessie Ventury i Baracka Obamy. Jessie Ventura jako pierwszy osiągnął sukces wyborczy stosując sieć jako narzędzie logistyczne, które (uwzględniając konkurencję dużych partii) przy dostępnych funduszach (ograniczonych) było jedyną szansą przebicia się do wyborcy. Kampania Obamy pokazuje dostosowanie narzędzi sieciowej mobilizacji wyborczej do zmieniającego się społeczeństwa oraz sieci. Po raz pierwszy do mobilizacji wyborców, wolontariuszy posłużono się portalami społecznościowymi i bardzo dobrze wykorzystano potencjał w nich drzemiący. Sporą część uwagi w trzecim rozdziale skupiam również na akcjach profrekwencyjnych, jako nowej formie sieciowej mobilizacji wyborczej. Wybrałam ten nurt działań mobilizacyjnych z powodu jego funkcji budowania świadomości demokratycznej poprzez edukacyjne formy kontaktu z obywatelami. Ten typ narzędzi pokazuje przewagę nowych technologii nad tradycyjnymi mediami ponieważ stosunkowo niskim kosztem możemy wspierać pośrednio proces mobilizacji wyborców, pomagając im chociażby ustalić własne preferencje polityczne. (np. aplikacja Latarnik wyborczy). W rozdziale czwartym przedstawiam i omawiam sieciowe zachowania zbiorowe - przede wszystkim smart mob i flash mob - jako typowe dla okresu rewolucji informacyjnej formy sieciowej mobilizacji politycznej. Analiza obu form szablonowo pokazuje dynamikę i możliwości formułowania zachowań zbiorowych poprzez sieć. Konfrontuje je z przykładem zjawiska sieciowej aktywności ruchów społecznych jakim jest cyberaktywizm. Rozdział piąty kontynuuje analizę problematyki ruchów społecznych, tym razem w kontekście empirycznym. Zaprezentowałam aktywności w walce o demokratyzację systemu politycznego, działania o charakterze altergolobalistycznym, protesty antywojenne oraz wykorzystanie ICT w działalności ruchów radykalnych i rasistowskich. Przytoczone szeroko przykłady Birmy i Meksyku są doskonałym przykładem skutecznej mobilizacji w skali międzynarodowej, osiąganej poprzez tzw. efekt bumerangu, która bez ICT nie byłaby możliwa. Druga część tego rozdziału to analiza sieciowej mobilizacji politycznej realizowanej przez inicjatywy obywatelskie. Chcąc wyodrębnić ten wycinek aktywności obywatelskiej, skupiłam się na działaniach koreańskiego ruchu Rohsamo, pierwszej fazie ukraińskiej „pomarańczowej rewolucji” i polskich protestach przeciw ACTA, co pozwoliło mi pokazać różne formy i charakter działania inicjatyw obywatelskich. Opisane przeze mnie w pracy mechanizmy sieciowej mobilizacji politycznej pokazują, że ICT są w różnorodny sposób wykorzystywane dla stymulowania zaangażowania obywateli w życie publiczne. Udało się w tym zakresie osiągnąć obiecujące rezultaty i odpowiedzieć na zadane pytania badawcze i potwierdzić hipotezę. nowe technologie mają znaczący „potencjał partycypacyjny” i mogą odegrać istotną rolę jako czynnik stymulujący polityczne przemiany. Wyczerpująca odpowiedź na pytanie o warunki konieczne dla optymalnego wykorzystania tego potencjału wymaga jednak dalszych badań. Trzeba w nich uwzględnić zarówno rolę instytucji politycznych, jak i znaczenie czynników motywacyjnych, demograficznych czy społecznych. Przeprowadzona przeze mnie analiza porządkuje podstawowe kwestie (wyszczególnienie typów mobilizacji i mechanizmów odpowiednich do każdego), ale oczywiście nie odpowiada na wszystkie istotne pytania. Poza zakresem tematycznym mojej pracy pozostawało co najmniej kilka istotnych problemów. Jak zwiększyć liczbę ludzi uczestniczących aktywnie w polityce? Czy nowe technologie informacyjne i komunikacyjne włączają do polityki także grupy ludzi pozostające wcześniej na marginesie życia publicznego? Od jakich czynników zależy podatność na działania mobilizacyjne realizowane przy pomocy nowych technologii? Precyzyjne odniesienie się do tych i innych równie istotnych kwestii nie będzie łatwe. Bez próby udzielenia odpowiedzi nie będziemy jednak w stanie ocenić czy elektroniczna demokracja to tylko publicystyczna formuła czy termin opisujący realną przyszłość polityki.