Pokolenie X z perspektywy kobiet : twórczość hiszpańskich pisarek ostatniej dekady XX wieku

Abstract

Zadaniem pracy doktorskiej pt. Pokolenie X z perspektywy kobiet. Twórczość hiszpańskich pisarek ostatniej dekady XX wieku była analiza tematów pokoleniowych poruszanych przez pisarki zaliczane do przedstawicielek hiszpańskiego Pokolenia X, a tym samym wyodrębnienie obrazu pokolenia widzianego oczami kobiet. Celem dysertacji było zbadanie na ile portret pokolenia, jaki wyłania się z analizowanych powieści, stanowi kolejne jego odbicie, a na ile jest on odmienny ze względu na kobiecą perspektywę bohaterek oraz udowodnienie, iż wyznaczniki kulturowe miały znaczący wpływ na hiszpańskie Pokolenie X. Praca stanowi tym samym uzupełnienie portretu tej hiszpańskiej generacji o perspektywę kobiet do niej należących - zarówno bohaterek jak i samych autorek. Dysertacja podzielona jest na 5 rozdziałów. Rozdział pierwszy dotyczy wybranych aspektów kultury popularnej w ujęciu socjologicznym i antropologicznym, wychodząc od definicji samego pojęcia kultury popularnej proponowanej Petera Burke’a przez Theodora Adorno i Szkołę Frankfurcką. Ukazane są także stanowiska krytyczne wobec kultury masowej i społeczeństwa masowego Dwighta McDonalda, José Ortegi y Gasseta, czy Thomasa Eliota. W drugiej części rozdziału omawiam wpływ ideologii postmodernizmu na kulturę popularną, problem globalizacji i społeczeństwa globalnego, a także terminy takie jak “ponowoczesność” czy “płynna rzeczywistość” proponowane przez Zygmunta Baumana. W drugim rozdziale, zatytułowanym “Pokolenie X, czyli pokolenie z wieloma niewiadomymi”, dokonuję charakterystyki Pokolenia X w oparciu o kryteria określające kulturę masową. Omawiam wpływ wszystkich dziedzin kultury popularnej mających znaczenie dla tego pokolenia (literatura, film, muzyka, media), a także oddziaływanie czynników kulturowych na postawy jednostek do niego należących i na ich „filozofię życia”. Wychodzę od opisu fenomenu amerykańskiego Pokolenia X, które stało się wzorem dla ruchów pokoleniowych w innych częściach świata. W dalszej części przyglądam się szczegółowo hiszpańskiej Generacji X na tle przemian historycznych, społecznych i kulturowych Hiszpanii po 1975 roku. Rozdział trzeci pt. „Generacja Kronen, czyli literackie pokolenie X” dotyczy fenomenu tzw. „młodej” hiszpańskiej prozy ostatniej dekady XX w. Wówczas to pojawili się nowi autorzy, którzy wykreowali nowy typ bohatera - nowego innego, „wykluczonego”, będącego „dzieckiem” nowych realiów. Wśród nich znalazła się także grupa pisarzy stanowiących tzw. literackie Pokolenie X lub Pokolenie Kronen, nazwanych tak od pierwszej powieści José Ángela Mañasa Historias del Kronen. Wspomnianą grupę zwykło się określać tym mianem ze względu na podejmowaną tematykę powieści oraz stosowane środki i konwencje stylistyczne typowe dla literatur tego pokolenia na świecie. Do autorów pokoleniowych zwykło się zaliczać m. in. J. A. Mañasa, Raya Lorigę, Benjamina Prado, Pedra Maestre, Lucíę Etxebarrię czy Gabrielę Bustelo. Czwarty rozdział zatytułowany „Autorki pokolenia X” poświęcony jest problematyce pisarstwa kobiet w Hiszpanii. Dokonuję w nim przeglądu historii literatury autorstwa kobiet jako fenomenu globalnego (Showalter), uwzględniając takie pojęcia jak feminizm, kobieta i płeć. Dla zrozumienia specyfiki tej twórczości konieczne okazało się omówienie ruchu społecznego jakim był feminizm, a także feministycznej krytyki literackiej stanowiącej kontynuację rozważań podjętych przez postrukturalizm i psychoanalizę. Literacką twórczość autorek hiszpańskich omówiłam chronologicznie, wychodząc od przełomu wieków XIX i XX, na latach 90. ubiegłego stulecia kończąc. Prześledzenie genealogii pisarstwa kobiet w Hiszpanii pozwoliło na wyodrębnienie problemów i tematów, które stały się punktem wyjścia dla debiutujących w latach 90. pisarek nowej generacji. Co ciekawe, o ile Pokolenie X zwykło się określać mianem pokolenia pozbawionego tradycji literackiej, tzw. „ojca”, o tyle twórczość hiszpańskich autorek wskazuje na istnienie literackiej „matki”. Młode pisarki przyszły niejako „na gotowe", by na nowo podjąć tematykę poruszaną już przez ich poprzedniczki, jednak tym razem w nowym kontekście, określonym przez ich przynależność pokoleniową. Dysertacja opiera się na analizie powieści sześciu wybranych autorek. Są nimi: Violeta Hernando i jej Muertos o algo mejor (1996); Lucía Etxebarria z trzema powieściami z tamtego okresu- Amor, curiosidad, prozac y dudas (Miłość, ciekawość, prozak i wątpliwości, 1997, przekład polski W. Charchalis), Beatriz y los cuerpos celestes (1998) oraz Nosotras que no somos como las demás (1999); Gabriela Bustelo i jej Veo veo (1996), Care Santos i jej dwie powieści młodzieżowe- La muerte de Kurt Cobain (1997) i Okupada (1997); Espido Freire - Melocotones helados (Zamrożone brzoskwinie, 1999, przekład polski M. Chrobak); Belén Gopegui La conquista del aire (Zdobywanie powietrza, 1998, przekład polski W. Charchalis). W piątym rozdziale, zatytułowanym „Wybieram życie” - świat według autorek pokolenia X”, dokonuję analizy poszczególnych powieści dzieląc ją na dwie uzupełniające się części. Część pierwsza, w oparciu o rozdziały pierwszy, drugi oraz czwarty, bezpośrednio odnosi się do tytułu rozprawy, czyli do kwestii pokolenia widzianego oczami bohaterek, a także problemów pokoleniowych, w tym przede wszystkim tożsamościowych, wynikających w tym przypadku zarówno z faktu bycia kobietą jak i członkinią tego właśnie pokolenia. Analiza miała za zadanie wykazać jaki wpływ na losy bohaterek będących „produktem” ery postfeminizmu ma ideologia feministyczna i jej przełożenie na kobiecą rzeczywistość, a także na ile „nowa” tożsamość kobiety kształtowana jest przez czynniki kulturowe w tym, przede wszystkim, kulturę popularną. Do drugiej części analiz, opartej o rozdziały pierwszy, drugi i trzeci, włączam także męskiego bohatera obecnego w omawianych powieściach. Nawiązuję do wszystkich przedstawionych w drugim rozdziale problemów pokoleniowych, na które składają się: rodzina, stosunek do pracy i kariery, a także sfera życia związana z rozrywką. Pierwsza część analiz pozwoliła na wyciągnięcie wniosku, iż zarówno moment historyczny, jak i doświadczenie pokoleniowe miały konkretny wpływ na kobiety do owego pokolenia należące. Bohaterka X, prócz tego, że zagubiona podobnie jak całe pokolenie, jest także zagubiona w swojej kobiecości. Pozornie wyzwolona, będąca wytworem czasów postfeminizmu, „nowa” kobieta, wciąż obciążona jest jednak bagażem stereotypów kulturowo - społecznych. Odwieczna dychotomia matka / dziwka (dobra/zła dziewczynka), staje się przyczyną niespójności własnego wizerunku bohaterek. Te przeciwstawne modele są zaś produktem kultury (matka/dziwka) i popkultury, także tej kreowanej przez media (dobra dziewczynka/zła dziewczynka). Owa stereotypizacja, w wielu przypadkach doprowadzi bohaterki do dekonstrukcji własnej osobowości oraz zachowań autodestrukcyjnych. Zaobserwujemy to na przykładzie podejścia bohaterek do kwestii własnego ciała, seksualności i urody. Oprócz nieśmiałości i uczucia wstydu, częsta będzie także niechęć i odrzucenie własnego ciała, a nawet płci (anoreksja, bulimia, androgeniczność). Analiza powieści pozwala zaobserwować jak wspomniane przeciwstawne i wzajemnie wykluczające się role przestają bohaterkom wystarczać. Na drodze do stania się wolnym podmiotem będą musiały wyzwolić się z obydwu. To zaś oznaczać będzie zburzenie przez nie obrazu kobiety stworzonego przez całą dotychczasową kulturę, a co za tym idzie przez psychoanalizę, ale także filozofię postmodernizmu, kulturę popularną, a nawet teorię feminizmu. Bunt kobiety X będącej bohaterką omawianych powieści stanie się zatem „transgresją ostateczną”, rozumianą nie tyle jako wyjście poza płeć, co za ostateczne wyzwolenie - wyjście poza dotychczasową normę. Analiza przeprowadzona w drugiej części piątego rozdziału udowodniła, iż omówione w rozdziałach pierwszym i drugim wyznaczniki kulturowe, które ukształtowały Pokolenie X, są obecne także w przypadku Iksowych bohaterów. Obecna jest tutaj sama kultura popularna, jak również idole pokoleniowi, w tym przede wszystkim Kurt Cobain - lider zespołu Nirvana. Cechy określające Pokolenie X, jakie wyłaniają się z analizowanych powieści to lęk, hedonizm, ucieczka w siebie i/lub rozrywkę, w tym także w używki, dążenie do autodestrukcji oraz wycofanie z życia codziennego. O ile jednak literatura iksowa zwykle skupia się na pozbawionym komentarza opisie stanu zawieszenia, w którym znajdują się bohaterowie, stanowiąc często jedynie zapis ich codziennego życia, o tyle analizowane tu powieści poszły o krok dalej. Ukazany w nich bunt pokoleniowy nie będzie tylko typową dla Iksów ucieczką w pasywność. Bunt bohaterów jest kształcący i ostatecznie prowadzić ma do zmian. Wpisuje tym samym omawiane powieści do kręgu bildungsromanów o otwartym zakończeniu. I to właśnie owa chęć zmiany reprezentowana przez bohaterki i bohaterów stanowić będzie o specyfice twórczości hiszpańskich autorek Generacji X. Z powyższych względów praca stanowi, nieopracowaną dotychczas z tej perspektywy, część badań nad literaturą hiszpańską Pokolenia X.

The doctoral thesis titled “THE GENERATION X FROM THE WOMEN PERSPECTIVE. THE LITERARY CREATION OF SPANISH WOMEN AUTHORS OF THE LAST DECADE OF THE TWENTIETH CENTURY” seeks to analyze the “generational” issues present in the novels of Spanish women writers belonging to Generation X. Furthermore, it is an attempt to expand and complete the generational portrayal of both - the female protagonists of these novels and the authors, who were in their majority omitted, if not excluded, from the literary commentary on the Spanish Generation X literature. Another objective of the dissertation is to present the importance and influence of the cultural landmarks in the generational portrait layout of the discussed novels. In addition, the author attempts to examine whether the generational picture that the public obtains reading these novels is just another conventionalized reflection on the Generation X in popular culture, or whether their apprehension differs because the novels incorporate the specificity of female experience. The dissertation is divided into five chapters. The first chapter is the theoretical piece that focuses on the definitions of culture and popular culture and their elaborate critique presented by the theorists such as Peter Burke and Theodor Adorno. The chapter studies the problem of popular culture from various sociological and anthropological perspectives. It also presents the critique of mass society vocalized by Dwight McDonald, José Ortega y Gasset or Thomas Eliot, among others. The second part of the chapter provides a concise summary of the postmodern intellectual movement, since it engendered a crucial transformation in the development of popular culture. To ensure the theoretical consistency of the assessment, the author introduces the phenomenological terms such as postmodernidad and the postmodern society, liquid society (Zygmunt Bauman), and links these phenomena to the social context of globalization and its impact on the contemporary society and culture. The second chapter titled “Generation X. A generation with several unknowns” offers the characterization of the generation through the criteria that define the popular culture. It provides the commentary on the influence of the popular culture (literature, movies, music, the mass media) on the specific “life philosophy” of the members of generation X, departing from the description of the American Generation X. The second part of the first paragraph focuses on the description of the Spanish youth of the last decade of the XXth century, putting them in the context of historical, social and cultural changes in post-Franco Spain. The third chapter “The Generation Kronen: the literary Generation X” familiarizes the reader with the Spanish “young narrative” of the 90s. The author responsible for the boom of this literature stream was José Angel Mañas who in 1994, at the age of 23 years, became a finalist of the Nadal Award with its first novel: Historias del Kronen. The book turned immediately into a cult novel, and the popularity of Mañas made visible other young authors of similar literal style. Soon it became clear that the young writers were split into two opposite groups. On the one side, there were those who had not rejected the literary influences and on the other -the authors of novels written “in jeans” (literatura en vaqueros, Maestere), or the so called - “brotherhood of leather” (la cofradía de cuero, Martín 1997: XIV). Among the bad boys and girls of the literature were Ray Loriga, Benjamín Prado, Pedro Maestre, Lucia Etxebarría and Gabriela Bustelo, as well as mentioned Mafias. Due to the range of chosen topics and the new ways of tackling them linguistically, this group of writers received the name of the literary Generation X or the Kronen Generation (after the first Mafias novel). They created a new type of protagonist - a new other, a new excluded, a bastard son and daughter of the new reality. In the fourth chapter “Women Authors of the Generation X” of the author features the genealogy of the literary femenine creation understood as an international phenomenon (Showalter). To be able to capture the particularity of this literature, it is essential to recall the history of the feminist movement, and the feminist literary criticism that departed from the post-structuralist discourse and the themes of Freudian and Lacanian psychoanalysis. The second part of the paragraph offers the chronological description of the Spanish literature by female authors, from the end of the XIXth century to the 90s of the XXth century. The objective of this reconstruction of is to reveal the evolution of topics and issues addressed by female authors throughout decades. The recovery of the “literary mother” gives an opportunity to observe a thematic continuity in the novels written by female novelists from the new generation. This research focuses on six authors and their novels that contain the testimony of the generation: Violeta Hernando ( Muertos o algo mejor, 1996), Gabriela Bustelo (Veo Veo, 1996), Lucía Etxebarria (Amor, curiosidad, prozac y dudas, 1997; Beatriz y loscuerpos celestes, 1998; Nosotras que no somos como las demás, 1999), Care Santos (Okupada, 1997; La muerte de Kurt Cobain, 1997), Belén Gopegui (La conquista del aire, 1998), Espido Freire (Melocotones Helados, 1999). In the first part, building on definitions and problems discussed in the chapters: first, second and fourth, the author presents the picture of the Generation X through the experience of female protagonists of the chosen novels. The emphasis of this analytical reflection is, above all, on the main challenge of the generation, that is - the search of identity of its members, or more specifically - the search of female identity. The analysis demonstrates the influence of the feminist ideology and cultural determinants, mainly those of popular culture as the representation of reality in which those girls and young women lived and sought (re)construct their femenine identity. The second part based on the first, second and a third chapter includes a male protagonist, who appears, although in the minority, in the analyzed novels. This part of the thesis makes a revision of all cultural aspects that in certain way created the universe of the Generation X youth. The treated aspects are family, attitude toward professional career, pessimism and passivity, as well as the life habits related to the nightlife, music and drugs. The first part of the analysis shows the conjoint influence of the historical moment and the generational experience on the women of Generation X. The protagonist X shows certain confusion as to her female identity. After all the political and social changes brought about by the newly won democracy, and feminist ideas that arrived with them, a young woman at the end of the XXth century seems to be more lost than ever. The “post-woman” of the era of the “postfeminism”, seemingly free and independent, does not appear to be liberated completely. Although she sees her reflection in the mirror, she does not recognize herself in it. To retrieve the lost image, the young protagonists have to reshape the concept of their own femininity and sexuality. With this end in mind, this concept will be reused by them in a context of rebellion and subversion. The protagonist X will have to go through a phase where their identity is disintegrated. Passing the Lacanian “mirror stage”, they attempt to rebuild their own image and be reborn as new women. In fact, almost all of the characters in the prose will be female characters in true reconstruction process. The analysis of the second part of the fifth chapter demonstrates the effect of cultural landmarks, introduced and commented upon in the first and the second chapters, on the lives of all protagonists X, as well as the presence of the popular culture and the generational idols such as Kurt Cobain. The characteristics of the generation that emerge after the analysis of the mentioned novels will in fact prove the existence of all the designates of the Generation X presented in the first and the second chapter. We will see, among them the fear, the hedonism and “piter-panism”, the consumerism, the disillusionment with politics and with their parents, and the self-destructive tendencies. However, while the literature of the Generation X is mainly concentrated in portraying the everyday life of the young people who, as the whole generation, remain in a state of vital suspension, the novels of the authors analyzed in this thesis, show a step forward in the lives of the members of this generation. The typical passive rebellion of the Xers, is no longer passive and leads the protagonists to a life change. Within contrast to the novels written by their male colleagues, the generational stories told by these six Spanish authors place them in the circle of bildugnsroman with an open denouement. The literary act of completing the generational picture with female protagonists finally creates the first full portrait of this generation.