Optymalizacja kształcenia pedagogicznego : przygotowanie do rozwiązywania sytuacji dydaktycznych trudnych

Abstract

W toku aktualnie dokonywających się przemian o charakterze treściowym, przedmiotowo-metodycznym czy organizacyjnym szczególnie istotna staje się potrzeba poszukiwania i upowszechniania nowych rozwiązań mieszczących się w niżej podanych zakresach. Proces nauczania - uczenia się, organizowany w szkole, staje się coraz bardziej skomplikowany, zaś praca pedagogiczna często trudna, wymagająca od nauczyciela szerokiego i wysoce specjalistycznego przygotowania. Wymaga to podejmowania badań nad procesem przygotowania nauczycieli do pracy w szkole, nad możliwościami doskonalenia tego procesu, a zatem badań prowadzonych w zasadzie w dwóch płaszczyznach, tzn. analizy procesu przygotowywania zawodowego absolwentów uczelni pedagogicznych oraz oceny poziomu działania pedagogicznego prezentowanego przez nich w pracy zawodowej. Zebrane tą drogą wnioski, wprowadzone uogólnienia teoretyczne mogłyby stanowić podstawę dla prowadzenia dalszych badań szczegółowych, a jednocześnie wzbogacać istniejącą aktualnie teorię pedagogiczną. O ile w literaturze pedagogicznej stosunkowo szeroko potraktowano relacje z badań nad uczniem - jako centrum uczenia się, o tyle brakuje relacji z badań nad nauczycielem - jako twórcą i organizatorem tego procesu - bliższego określenia sposobów, jakimi posługuje się w działaniach pedagogicznych, zwłaszcza w organizowaniu sytuacji dydaktycznych i rozwiązywaniu tzw. sytuacji dydaktycznych trudnych, które mogą towarzyszyć jego pracy. Wydaje się, iż ciągle jeszcze brakuje szczegółowych analiz teoretycznych określających problematyką rzeczywistych trudności dydaktycznych (również wychowawczych), na które napotyka nauczyciel w toku pracy. Dotyczy to również szerszych analiz w aspekcie pedagogicznym i pozapedagogicznym, np. ustalenia: kiedy i w jakich warunkach następuje rozwój nauczyciela w zawodzie, a w jakich narasta zmęczenie pracą. Być może, szerokie badania w tym zakresie pozwoliłyby nauczycielom na uzyskanie teorii dającej podstawę ingerencji w rzeczywistość pedagogiczną, w tym na precyzyjniejsze sterowanie warunkami pracy, lepsze ich planowanie i wykorzystywanie. Potrzeby rozwiązywania tego rodzaju zagadnień wynikają nie tylko ze wspomnianych już - zachodzących w szkolnictwie - przemian, ale pozostają w związku z problemami ekonomicznymi, efektywnością pracy szkoły, likwidowaniem odpadu, odsiewu szkolnego, przygotowywaniem odpowiednio kwalifikowanych dla gospodarki kadr itp. W świetle wniosków wynikających z psychologicznych badań nad nauczycielem właściwe byłoby takie organizowanie pracy szkoły, które niwelowałoby ewentualne powstawanie nerwic i stresów szkolnych. Natomiast w sensie ogólnopedagogicznym polegałoby to na takim osiąganiu efektów pracy na lekcji i osiąganiu takich warunków pracy pozaszkolnej ucznia, poprzez które zapobiegano by niepowodzeniom szkolnym. Problem niniejszej pracy rozumiany w ujęciu najszerszym znajduje uzasadnienie w powyżej sformułowanych potrzebach badawczych i mieści się w szerszej problematyce, jaką zawierają z jednej strony badania możliwości optymalizacji w procesie przygotowywania zawodowego nauczycieli, zwłaszcza w zakresie przygotowywania do rozwiązywania trudności w pracy pedagogicznej, zaś z drugiej strony, sprawdzania tych efektów jednocześnie w toku pracy. Temat sformułowano: Optymalizacja kształcenia pedagogicznego. Przygotowanie do rozwiązywania sytuacji dydaktycznych trudnych. Powyższe zamierzenia badawcze mają także swoje uzasadnienie w prowadzonych dotychczas próbach wykorzystania gier symulacyjnych, w tym i sytuacji w kształceniu nauczycieli. Praca nauczyciela coraz częściej jest wiązana z: "[...] wiedzą o podejmowaniu decyzji i z umiejętnością ich podejmowania"[l]. Uważa się, iż: "nauczyciel najczęściej staje wobec takich niejednoznacznych sytuacji decyzyjnych. Stąd zrozumienie procesu decyzyjnego i kształtowanie umiejętności podejmowania decyzji są sprawami istotnymi w kształceniu nauczycieli" [2]. Teoretyczne przygotowanie koncepcji badawczej wymagało badania zawartości treściowej takich - podjętych w problematyce - pojęć, jak: pojęcia zadania dydaktycznego, rozwiązywania trudności, oceny czynności dokonywanych w zakresie deskrypcji i interpretacji sytuacji trudnych z punktu widzenia ich istotności, dla wartości dydaktycznej konstruowanych, rozwiązań pojęcia sytuacji dydaktycznej, tzw. normalnej oraz trudnej, strategii dydaktycznej itd. Problematyka ta świadomie eksponuje rolę nauczyciela, zakładając, iż efektywne rozwiązywanie sytuacji trudnej, kierowanie' jej przebiegiem, zależy od możliwości rozpoznawczo-diagnostycznych i sprawnościowych w zakresie sprawności pedagogicznej nauczyciela. Podjęta próba leży w zamierzeniach badawczych mieszczących się w płaszczyznach - pedagogicznej i metodologicznej (por. [3]), co w odniesieniu do niniejszych badań oznaczało założenie, iż sytuacje trudne są nieodłącznym atrybutem działania dydaktycznego, powinny one podlegać analizie w toku całego procesu nauczania - uczenia się, a także znaczyło to, iż można przygotowywać do ich rozwiązywania. Badania te nie należały do łatwych i wymagały formułowania programów w teorii i praktyce pedagogicznej, przygotowywania oryginalnych narzędzi badawczych etc. Przyjęto kilkuczęściowy układ pracy prezentującej czynności poszukiwawcze i osiągnięte rezultaty, w oparciu o takie działania, jak: analiza problemowa zastosowana w odniesieniu do problematyki badań, analiza pojęć itd., eksploracja zastosowana w zakresie analizy struktury sytuacji dydaktycznej trudnej i procesu (etapów) jej rozwiązywania, diagnozowanie, które zastosowano w celu wstępnego, a następnie dalszego określenia, jak badani radzą sobie z tworzeniem projekcji rozwiązań sytuacji dydaktycznych trudnych. W powyższym celu zastosowano - projekcję dla określenia zespołów działań w zakresie operatywnego wykorzystania wiedzy z dydaktyki i sytuacyjnego projektowania, ewaluację, dokonaną w końcowym etapie na zebranym materiale badawczym i ustaleniach w celu oceny całości działań, postulację, którą posłużono się dla sformułowania postulatów w zakresie przygotowania pedagogicznego nauczycieli. Praca jest adresowana również do czynnych zawodowo nauczycieli, stąd prezentowana w niej analiza sytuacji dydaktycznych trudnych oraz czynnościowa struktura podejścia do ich rozwiązywania może stanowiłyby moment wzbogacający formułowanie przez nauczycieli systemu oczekiwań, "oceny wartości uzyskiwanych wyników w pracy dydaktycznej i konstruowania własnych programów działania pedagogicznego.

By means of theoretical analyses a model of difficult didactic situation has been worked out, based on differentiation of concrete and abstract elements, analyzed in the following frames of reference: didactic, logical, psychological, cybernetic, organizational and ergonomic. Next, the possible hindrances, making the situation still more difficult, habe been presented; the hindrances being connected with: the difficulties inherent in the didactic aims, in the pupils' participation in the realization of the task, in the task itself, in the didactic aims at the disposal of the teacher, in the conditions of the realization of didactic activities, in the choice of these activities, in the didactic strategies and the effects of the teacher's and learners' activity. The elements constituting the model of coping with the difficult situation have been found to consist of: the examination of the situation itself, the analysis of hindrances it contains, the decision about the choice of means, carrying out the activities planned, and the assessment of possible results. By means of an experiment consisting in analysis and interpretation of descriptions of difficult didactic situations and connected with them tasks, it has been found out that it is possible to make students ready to cope with such situations and leads to their creating adequate projects. The work contains three parts and five chapters. Part I. The Proolem. Chapter I contains theoretical analysis and deals with the optimization of coping with didactic difficulties. Part II. (Chapters II and III) Methodological foundations of the work - the model of a difficult didactic situation is presented and the ways of coping with it, as well as the basic assumptions of investigating difficult didactic situations. Part III. -(Chapters IV and V) Planning and evaluation - optimization of education by preparing students to cope with a difficult didactic situation, which followed by generalization of the problem and conclusions.