Młodopolski "dramat wewnętrzny" : przejawy podmiotowości i subiektywizacji w wybranych utworach dramatycznych

Abstract

Podjęte w niniejszej pracy zagadnienie subiektywizacji i podmiotowości w dramacie epoki Młodej Polski nie jest zjawiskiem całkowicie nowym, pojawiło się już bowiem w romantyzmie. Wydaje się jednak, iż o ile wówczas zasadniczą przyczyną aktywizacji kategorii „ja” było wiązanie dramatu z liryką, o tyle w Młodej Polsce daje się zaobserwować również silne oddziaływanie wzorca epickiego. Liryczne i epickie manifestacje podmiotowości oraz zróżnicowany proces subiektywizacji powodują określone przemiany w zakresie struktury dramatu. Dotyczą one m.in. uformowania dyskursu dramatycznego, konstrukcji postaci oraz organizacji czasu i przestrzeni. Te właśnie kwestie staną się tematem kolejnych rozdziałów pracy. Oczywiście, można by poszerzyć katalog rozważanych problemów o inne ważne w kontekście omawianej problematyki zagadnienia, np. o kompozycję czy kształt tekstu pobocznego. Nie staną się one jednak przedmiotem odrębnych rozważań, natomiast pewne ich aspekty będą przywoływane przy okazji omawiania wspomnianych wcześniej kwestii. Nasilające się zjawisko subiektywizacji i podmiotowości szczególnie wyraźnie ujawniło się w typie dramatu, który już w czasach Młodej Polski był określany mianem „wewnętrznego”. Nazwa ta wydaje się dobrze oddawać charakter wspomnianych przemian, dlatego jest w niniejszej pracy stosowana, choć kategorii tej nie nadaje się rangi pojęcia genologicznego. Należy bowiem mieć w pamięci przestrogę Stefanii Skwarczyńskiej, iż wiele pojęć genologicznych to tzw. pseudopojęcia, z ich mnożeniem zatem trzeba być ostrożnym. Można by też ewentualnie podjąć próbę włączenia „dramatu wewnętrznego” w obręb pojęć genologicznych, ale jedynie jako „pojęcia tymczasowe[go], prowizoryczne[go], o roli hipotez[y] robocz[ej]”. Jednym z istotnych powodów zajęcia się zagadnieniem „dramatu wewnętrznego” jest przekonanie o znaczącym miejscu w literaturze Młodej Polski dramaturgii o charakterze poetyckim. Nie wszyscy badacze podzielają ten pogląd, tym bardziej więc warto pokusić się o jeszcze jedną próbę rozważenia problemu. Materiał literacki stanowią utwory, które powstały w latach 1890- 1918, czyli w ramach czasowych najczęściej przyjmowanych jako daty graniczne Młodej Polski. Ta właśnie nazwa epoki ma w pracy pierwszeństwo przed innymi z uwagi na neutralność i jednoznaczność. Rzadziej pojawia się określenie „przełom wieków”, unikano natomiast terminu „modernizm” ze względu na jego, wręcz potęgującą się, wieloznaczność. Przywołane teksty w różnym stopniu i zakresie realizują właściwości dramatu, który został tu określony jako „wewnętrzny”. Odwołanie do określonego utworu nie oznacza definitywnego i wyłącznego wpisania go w obszar omawianego nurtu dramatopisarstwa, jest bowiem rzeczą oczywistą, iż dany tekst może zawierać cechy kilku struktur gatunkowych czy artystycznych. Interpretacja prezentowanych dramatów jest zresztą tylko fragmentaryczna i silnie sfunkcjonalizowana, ponieważ podporządkowana została zamiarowi ukazania na przykładzie wybranych utworów „dramaturgii wewnętrznej” przejawów procesu upodmiotowienia i subiektywizacji. Zawęża to np. historycznoliteracką perspektywę oglądu omawianego nurtu dramatopisarstwa i przesuwa punkt ciężkości z ujęcia monograficznego na rzecz analitycznego studium wybranych aspektów przywołanych utworów. Rozprawa przynosi liczne odwołania do rozmaitych opracowań, zwłaszcza teoretycznych. Mimo iż taka praktyka grozi przytłoczeniem dokonań własnych dorobkiem cudzym, zdecydowano się na nią z dwóch zasadniczych powodów. Pierwszy to chęć zebrania w miarę bogatej i głównie nowszej literatury przedmiotu. Jest jednak i druga, chyba nawet istotniejsza przyczyna. Rozbudowane przypisy, i tak zresztą w stosunku do pierwotnych zamierzeń zredukowane, to także konsekwencja lojalności autora wobec poprzedników, których ustalenia uznano za ważne z punktu widzenia podjętych w rozprawie problemów. Ważne - również wówczas, kiedy mają wydźwięk polemiczny wobec głoszonych w rozprawie tez. Podjęta tu próba opisania tytułowego zagadnienia, stanowiącego złożony kompleks zjawisk literackich Młodej Polski, na pewno niewolna jest od innych jeszcze uproszczeń i ograniczeń. Niechaj częściowym przynajmniej usprawiedliwieniem tego stanu będzie fakt, iż omawiane zagadnienia nie były w takim ujęciu dotąd szerzej podejmowane.