Oblicze powojennej krytyki literatury dla dzieci i młodzieży 1945-1956

Abstract

Literaturze dla dzieci i młodzieży niemal od początku towarzyszyła krytyka literacka, miej lub bardziej przygotowana do wypełniania swych podstawowych funkcji: informacyjnej, oceniającej i postulatywnej. Stąd dominującą formą wypowiedzi krytycznej o literaturze dziecięcej były: recenzje, notki recenzenckie, komunikaty wydawnicze, przeglądy nowości, krótkie omówienia krytyczne. Tylko od czasu do czasu pojawiała się obszerniejsza sproblematyzowana praca o krytyczno- czy teoretycznoliterackim charakterze. Często w sukurs „młodszej siostrze dorosłej krytyki" przychodzili doświadczeni krytycy literatury ogólnej, a i sami pisarze formułowali niejednokrotnie interesujące opinie o literaturze dla dzieci. W pierwszym okresie kształtowania się literatury dziecięcej - w epoce Klementyny z Tańskich Hoffmanowej i Stanisława Jachowicza - obserwujemy formowanie się krytyki literackiej i pedagogicznej. W centrum uwagi krytyków znalazły się wówczas takie sprawy, jak kryteria oceny książek dla młodego pokolenia, jakość tłumaczeń i przeróbek, ranga i miejsce literatury dziecięcej w życiu narodu. Zapoczątkowana została też dyskusja wokół poezji i prozy dla dzieci (Lucjan Siemieński, Ewaryst Estkowski, Piotr Chmielowski, Światopełk Karpowicz, Adolf Dygasiński, Aniela Szycówna i inni). W dwudziestoleciu międzywojennym krytyka literatury dla dzieci nie była wyłączną domeną pedagogów i recenzentów specjalizujących się tylko w tym zakresie. Wielkość indywidualności i różnorodności postaw krytycznych decydowały o zróżnicowaniu przyjętych kryteriów wartościowania. W wyraźnej defensywie znajdowała się postawa pedagogiczna, akcentująca priorytet kryterium dydaktycznego i moralnego. Upowszechniła się natomiast postawa upatrująca główny wyróżnik literatury dziecięco-młodzieżowej w odmiennej psychice jej odbiorców i zakładająca w związku z tym korelację kryterium psychicznego i artystycznego. Powojenna krytyka nawiązała niewątpliwie do wzorów wcześniejszych, nie od razu osiągnęła wysoki poziom refleksji nad tekstem adresowanym do czytelnika dziecięcego. Sam zresztą dynamiczny rozwój pisarstwa dziecięcego, zwłaszcza po roku 1956, zmuszał do poszukiwania coraz bardziej skutecznych form wypowiedzi krytycznej. Początkowo zasięg i możliwości jej działania były w pewnym stopniu ograniczone. Brak dostatecznej liczby krytyków utrudniał prowadzenie w pełni systematycznej, ogarniającej całokształt problematyki literatury dziecięcej działalności krytycznoliterackiej. Później sytuacja zmieniła się na lepsze. Badania nad funkcją i walorami informacyjno-poznawczymi polskiej krytyki literatury dla dzieci nie mają bogatej tradycji; również refleksje o piśmiennictwie dziecięcym - z punktu widzenia teoretyczno- i historycznoliterackiego - sięgają niezbyt odległych czasów. Właściwie można powiedzieć, że dopiero po 1956 roku pojawiły się różnego rodzaju książki, monografie, podręczniki, rozprawy, szkice, które pozwoliły nie tylko uchwycić rytm przemian literatury dla dzieci i młodzieży od XVIII do XX wieku, ale i scharakteryzować dorobek twórczy wielu pisarzy oraz zająć się specyfiką i odrębnością książki dziecięcej na tle utworów wysokoartystycznych, kanonicznych. Sama krytyka literatury dziecięcej w małym stopniu była przedmiotem penetracji badawczych; poza artykułem Izabeli Kaniowskiej-Lewańskiej, rozprawą doktorską Teresy Brzeskiej-Smerkowej o krytyce w okresie międzywojennym, studium Haliny Skrobiszewskiej, Leszka Żulińskiego czy odpowiednimi rozdziałami na ten temat w podręcznikach Kaniowskiej-Lewańskiej, Krystyny Kuliczkowskiej, Józefa Z. Białka i Stanisława Fryciego oraz drobnymi artykułami, nie mamy nic więcej. Już jednak w tych pracach zdołano zasygnalizować szczególne trudności, jakie stają przed badaczem różnorodnych przekazów krytycznych odnoszących się do piśmiennictwa dla dzieci i młodzieży. Miejsce krytyka i recenzenta literatury dla dzieci - stwierdza Skrobiszewska - w modelowej sytuacji komunikacyjnej: nadawca - pisarz - tekst - dziecko - odbiorca najczęściej nie jest tożsame z miejscem krytyka literatury ogólne.