Co dzieci wiedzą o emocjach

Abstract

Koncepcja rozwoju poznawczej reprezentacji emocji przedstawiona w niniejszej pracy jest efektem moich długoletnich poszukiwań badawczych, teoretycznych i empirycznych. Przedmiotem dociekań i analiz uczyniłam problematykę reprezentowania, przechowywania i przypominania wiedzy o emocjach przez dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym (do końca okresu nauczania początkowego). Celem książki jest próba poznania, jaka jest jakość i dynamika rozwoju reprezentacji emocji u dzieci, co stanowi próbę zapełnienia luki w badaniach psychologicznych i pedagogicznych nad tym zagadnieniem. W niniejszym opracowaniu starałam się dokonać analizy procesów poznawczych tworzących reprezentację oraz wyróżnić poziomy tejże reprezentacji, z uwzględnieniem osiągnięć rozwojowych. Dążyłam do stworzenia nowego sposobu badania i analizowania poznawczej reprezentacji emocji. Poszukiwałam odpowiedzi na pytanie: co dzieci wiedzą o emocjach i jak wiedza ta zmienia się w ontogenezie? Dlatego też, między innymi, badane dzieci porównywałam z osobami dorosłymi. Niewątpliwie w ostatniej dekadzie XX wieku nastąpił intensywny rozwój teorii i badań nad emocjami. Formułowane są zarówno pytania 0 naturę emocji, jak również o związek emocji z procesami poznawczymi: spostrzeżeniami, uwagą, pamięcią, jak i językiem, motywacją poznawczą i uczeniem się jednostki. W badaniach nad emocjami zdecydowanie dominuje paradygmat kognitywny wyjaśniający naturę emocji z perspektywy udziału w ich powstawaniu procesów poznawczych. W pracy odwołałam się do modelu reprezentacji emocji skonstruowanego przez Maruszewskiego i Ścigałę (1998) w badaniach nad dorosłymi. W modelu tym reprezentacja emocji jest wielopoziomowa, każdy z poziomów wiąże się z innym rodzajem kodów. Przedmiotem moich badań była próba uchwycenia zmian rozwojowych w zakresie reprezentacji emocji, w obrębie tychże kodów. Każdy z kodów połączony jest ze sobą procesami rekodowania, dlatego leż bezpośrednim przedmiotem badań był rozwój tych procesów. W kodach reprezentacji są aktywizowane, rejestrowane lub generowane informacje na temat wyrazów mimicznych i pantomimicznych, pobudzenia fizjologicznego, aktywizacji sieci poznawczo-skojarzeniowej i pojęciowej dotyczącej różnorodnych zjawisk emocjonalnych. W rozdziale pierwszym omówiłam ważniejsze koncepcje psychologicznych badań nad emocjami. Przedstawiłam przede wszystkim koncepcje wywodzące się z kręgu psychologii poznawczej, starając się jednocześnie wskazać źródła poznawczej reprezentacji emocji. Są to te koncepcje, które przypisują główną rolę w aktualizowaniu emocji procesom tzw. oceny poznawczej (Lazarus 1991, Izard 1991, 1992 i in.). W rozdziale drugim określiłam strukturę i kierunki rozwoju reprezentacji oraz czynniki warunkujące przechodzenie od podstawowej reprezentacji do coraz wyższych jej poziomów. W rozdziale tym omówiłam również procesualny charakter przetwarzania informacji o emocjach i mechanizmy tworzenia wiedzy na ich temat. Założenia i hipotezy badawcze oraz przebieg eksperymentu przedstawiłam w rozdziale trzecim, zaś analizę wyników badań w rozdziale czwartym. Osobami badanymi były dziewczynki w wieku przedszkolnym oraz studentki. Badanie reprezentacji emocji na różnych poziomach i okresach rozwojowych ma niewątpliwie walory poznawcze, prowadzi bowiem do powstania nowej wiedzy. Istotne są również korzyści praktyczne; wnioski z badań mogą zostać wykorzystane w pracy przede wszystkim przez pedagogów i psychologów, jak również terapeutów i rodziców. Implikacje pedagogiczne wynikające z przeprowadzonych analiz przedstawiłam w rozdziale piątym. Tutaj też wiele uwagi poświęciłam omówieniu technik służących projektowaniu sytuacji edukacyjnych, mających na celu rozpoznawanie emocji przez dzieci u siebie i innych, jak również adekwatne ich nazywanie i coraz szersze pojmowanie. Omówiłam też zagadnienia poświęcone rozwijaniu komunikacji emocjonalnej. Sądzę, że istotną rolę w tejże komunikacji odgrywa uświadomienie sobie ważności okazywanych uczuć w inicjowaniu i podtrzymywaniu kontaktów społecznych. Opracowanie zamyka podsumowanie będące syntezą interpretacji wyników badań i wynikających z nich przesłanek dla praktyki pedagogicznej, z uwzględnieniem aspektu poznawczego, lingwistycznego, komunikacyjnego i terapeutycznego. Sądzę, że niniejsza publikacja przyczyni się do lepszego określenia elementów poznawczych tworzących reprezentację emocji u dzieci. Wiedza o tym, jak dzieci interpretują swoje przeżycia emocjonalne, w jaki sposób wpisują je we własne doświadczenia oraz jak wykorzystują w poznawaniu świata, jest nadal nie rozpoznana.