Polityka Czechosłowacji w Europie Środkowej w latach 1918-1932

Abstract

Monografia niniejsza poświęcona jest polityce zagranicznej Czechosłowacji wobec znajdujących się w jej bezpośrednim sąsiedztwie państw, których terytoria, w całości bądź w części, wchodziły do 1918 roku w skład Monarchii Austro-Węgierskiej. Rozpad monarchii pod koniec 1918 roku spowodował głębokie zmiany w tej części Europy. Upadło państwo wielonarodowe, odgrywające przez ostatnie cztery wieki kluczową rolę w Europie Środkowej. Podział terytorium monarchii na państwa narodowe przyniósł liczne konsekwencje o charakterze politycznym, gospodarczym i społecznym, zarówno w perspektywie krótko- jak i długofalowej. Wszystkie te zmiany musiała wziąć pod uwagę organizująca się dyplomacja powstającego państwa czechosłowackiego. Początkowo były to problemy związane z ustaleniem granic nowego państwa, podziału majątku monarchii, rozliczeń, spłaty długów wojennych, później zaś sprawy „poaustriackie” zeszły na dalszy plan w miarę ich rozwiązywania, a przewagę uzyskały zwykłe kontakty międzypaństwowe. Celem pracy jest przedstawienie etapów działań dyplomacji czechosłowackiej od 1918 do 1932 roku, mających najpierw zapewnić najbardziej dogodne granice nowemu państwu, później zaś dążyć do usytuowania go w korzystnej pozycji politycznej na arenie międzynarodowej. Podjęto próbę rozstrzygnięcia kwestii, czy sukcesy w polityce zagranicznej w latach dwudziestych Czechosłowacja odnosiła jedynie na skutek racjonalnych działań dyplomatycznych pod wytrawnym kierownictwem Tomasza G. Masaryka i Edvarda Beneša, czy też w większym stopniu umożliwił je zbieg pomyślnych okoliczności powstałych po rozpadzie Monarchii Austro-Węgierskiej. Oba te elementy odegrały pewną rolę, ale wydaje się, że wykorzystanie rozpadu Monarchii i osłabienia wpływów Niemiec w Europie Środkowej był zjawiskiem decydującym i ułatwiał osiąganie, wydawałoby się, nadmiernie ambitnych celów. Ważnym problemem okazało się również stwierdzenie, czy po wykorzystaniu pomyślnej koniunktury w latach 1918-1921 dla zbudowania eksponowanej pozycji politycznej dyplomacja Czechosłowacji usiłowała kreować stosunki międzynarodowe w Europie Środkowej, czy też dostosowywała się jedynie do rozwoju sytuacji. Niezbędne jest również uwzględnienie i wyeksponowanie roli, jaką w polityce zagranicznej państwa odgrywały sprawy handlowe. Wskazanie na słabości polityki zagranicznej Czechosłowacji, błędne koncepcje jej twórców i realizatorów, fałszywe czy jednostronne interpretacje wydarzeń i nadmierne zaufanie do trwałości powojennego ładu pokojowego będzie ważną częścią pracy. Praca obejmuje lata 1918-1932, jest podzielona na cztery rozdziały, a prezentowany w nich materiał ma układ chronologiczno-problemowy. Rozdział I (lata 1918- 1921) stanowi oczywisty początek naszych rozważań. Rozdziały II i III (lata 1922- 1925 i 1925-1929) dotyczą okresu, w którym Czechosłowacja umacniała swą pozycję na arenie międzynarodowej, a po konferencji lokarneńskiej broniła jej w związku z nasileniem się tendencji rewizjonistycznych w Europie Środkowej. Ostatni rozdział (lata 1929-1932) przedstawia wydarzenia świadczące o załamywaniu się istniejącego wcześniej układu sił, zarówno na kontynencie europejskim, jaki na obszarze Europy Środkowej. Przełom 1932 i 1933 roku jest ważnym momentem dla naszych rozważań, w tym czasie bowiem doszło do nasilenia się zjawisk kryzysowych w polityce i gospodarce środkowoeuropejskiej. Ujawniły się wówczas z dużą siłą rozbieżności gospodarcze między Czechosłowacją a jej dwoma sojusznikami w Małej Entencie, co miało wpływ na stosunki polityczne. Ponadto podejmowane przez mocarstwa próby osłabienia znaczenia Ligi Narodów i uznanie przez nie prawa Niemiec do równych zbrojeń mogły oznaczać, iż rewizja V części traktatu wersalskiego, a także innych traktatów pokojowych jest bliska. Próba umocnienia związku dunajskiego miała być odpowiedzią na te zagrożenia, ale nie zapobiegła załamaniu się pozycji międzynarodowej i upadkowi państwowości czechosłowackiej pod koniec lat trzydziestych.