Od Konopnickiej do Kerna : studium wiersza pajdialnego

Abstract

Rozprawa składa się z siedmiu rozdziałów. W rozdziale pierwszym doprecyzowano rozumienie pojęcia paidii na gruncie literackim i paraliterackim oraz jego podstawowych właściwości, dając przegląd różnego sposobu rozumienia tego terminu. Przedstawiono tu rodowód nurtu pajdialnego w badaniach oraz w samej literaturze i kulturze. Wskazano też na osobę dziecka jako kreatora i podmiotu zabawy. Poza tym wskazano na literackie przejawy paidii, które będą przedmiotem zabiegów badawczych w dalszych częściach rozprawy. Główny, drugi rozdział pracy stanowi algorytm, pozwalający opisać i analizować formalne i literackie przejawy paidii w wierszach. W rozdziale tym dokonano wstępnych rozważań związanych z typami paidii oraz z ich wzajemnymi związkami. Typowe zaistniały już w wierszach Marii Konopnickiej - prekursorki poezji pajdialnej. Dlatego zaprezentowano tu również regułę pajdialną odkrytą w jej wierszach jako scenariuszach zabawy, a następnie zaś w „nowej bajce" Jana Brzechwy i w wierszach wielu innych współczesnych poetów. Przejawy paidii zostały pokazane również w poetyckiej twórczości nastolatków. Wstępny opis tych przejawów paidii zamyka analiza porównawcza wybranych wierszy niepajdialnych w aspekcie ich jakości z wierszami pajdialnymi. Analizy i rozważania wstępne stanowiły przesłankę i bazę do stworzenia algorytmu połączeń i układów różnych typów paidii w wierszach z wykorzystaniem sieci działań. Zastosowany tu algorytm ukazuje w sposób najpełniejszy możliwe przypadki rodzajów paidii w wierszach dziecięcych. Został on utworzony na podstawie interpretacji i analiz licznej grupy wierszy, które wybrano i zaprezentowano w formie antologii poezji pajdialnej - od Konopnickiej do Kerna, zamieszczonej w Aneksie rozprawy. Opracowanie podstaw teoretycznych w zakresie przejawów paidii w wierszu stworzyło również możliwość dokonywania najbardziej obiektywnej oceny jakości wiersza dziecięcego. Wynika z niej, że wiersz przeznaczony dla dziecka tylko wtedy może być uznany za dobry, jeśli wystąpi w nim reguła pajdialna, przy czym dość istotne znaczenia ma, w jakim układzie występują jej typy. Opis formalnego zakresu przejawów paidii w wierszach podany został w postaci algorytmu ośmiu rodzajów paidii, zawierających typy paidii (mimicry, alea, ilinx i agon) w różnych układach (kontaminacjach). Według tych rodzajów sklasyfikowano 100 wybranych wierszy, umieszczonych we wspomnianej antologii. Wyeksponowana została też baza pojęciowa służąca do określania ośmiu rodzajów paidii, a także próba zastosowania teorii pajdialnej do oceny wiersza. Paidia jako reguła determinuje aspekt genologiczny utworu, jego kształt (czy model), środki poetyckie, punkt widzenia, mechanizmy spójnościowe itp. Im bardziej dostrzegalna i czytelniejsza ta reguła w wierszu, tym utwór jest doskonalszy, tym bardziej satysfakcjonuje małego odbiorcę, ponieważ bawi go i jednocześnie uczy. W trzecim rozdziale przedstawiono problemy kreacji i odbioru wiersza pajdialnego. Istotne zarówno dla kreacji, jak i odbioru wiersza wydaje się być sformułowane tu określenie „wyliczeniowo-repetycyjny". Rekonstrukcję rozpoczęto od wskazań na folklorystyczny (ludowy) rodowód ukształtowania wiersza pajdialnego. Więcej uwagi poświęcono objaśnieniu specyfiki otwartości wiersza pajdialnego w rozumieniu Umberta Eco, Rolanda Barthesa, Romana Ingardena czy wreszcie Jerzego Cieślikowskiego. Kolejnym ważnym terminem dla wiersza pajdialnego jest „punkt widzenia" oraz związane z nim środki poetyckie, pozwalające przedstawić pajdocentryczne postrzeganie świata, pajdocentryczny świat wyobraźni, egocentryczną kreację dziecka-bohatera oraz osobliwą funkcję zaimka nasz jako epitetu w wierszu pajdialnym. Rozdział czwarty zawiera szereg analiz przedstawiających różnorodne sposoby wizualizacji w wierszu pajdianym, dotyczące: świata natury, motywów architektonicznych i przestrzennych oraz ich dialektyki, a także wizualizacji werystycznego opisu rzeczy i zjawisk. Rozdział piąty poświęcony jest zabawowej edukacyjności wierszy jako pajdialnych scenariuszy alfabetyzacji świata. Omówiono tu utwory oswajające różne dziedziny wiedzy. Tak więc przedstawiono scenariusze: przyswajania reguł życia społeczno-kulturalnego, kształcenia literackiego (wprowadzające w konwencje i zasady językowe oraz oswajające konwencje poetyckie), oswajania praw przyrody i poznawania geografii kraju. Alfabetyzacja jest niewątpliwie wyróżnikiem wiersza pajdialnego. Szósty rozdział opracowania, wykorzystujący wyniki wcześniejszych badań i analiz, poświęcony jest zasadom spójności w wierszach pajdialnych oraz podstawowym mechanizmom spójnościowym, opracowanym na wybranych tekstach reprezentatywnych dla każdego z ośmiu rodzajów paidii. Aby określić mechanizmy spójnościowe wiersza, dokonano analizy na płaszczyźnie lingwistycznej, struktur formalnych i figur semantycznych. Scharakteryzowana została w tych płaszczyznach spójność ośmiu rodzajów wierszy pajdialnych, wynikająca z przyjętych założeń klasyfikacji rodzajów paidii, które wyrażają różnorodne postawy zachowań dziecka związane z percepcją tekstu, uwzględniających różne typy paidii. Z tego powodu rodzaj spójności tekstu, oparty na typach paidii zawartych w wierszu, powodujący określone postawy zachowań (inspirację i nakłanianie do określonego działania oraz powtarzanie i rywalizację w jego wykonywaniu), wymagający określonej aktywności małego odbiorcy, nazwany został „spójnością pajdialną". Odnosi się ona do ośmiu rodzajów paidii jako wyróżników wiersza pajdialnego zarówno w aspekcie komunikacji, jak i w aspekcie jakości. Ze spójnością pajdialną tekstu związany jest proces jego percepcji. Można stwierdzić, że spójność pajdialna determinuje percepcję. Im czytelniejsze mechanizmy spójnościowe tekstu, tym łatwiejsza jego percepcja. Elementy takiego tekstu łączą się w całość, a jeden element wynika z drugiego. Dokonano w tym rozdziale klasyfikacji mechanizmów spójnościowych w wierszu pajdialnym. Założono, że w zależności od rodzaju paidii występującej w wierszu, można mówić o „natężeniu pajdialności", jak również o „uwyraźnieniu" spójności, przy czym spójność będzie wzrastać wraz z natężeniem pajdialności. Pełny obraz czytelności i spójności wiersza pajdialnego można byłoby uzyskać, dokonując badań mechanizmów spójnościowych wszystkich 100 wierszy zamieszczonych w zaproponowanej w tej rozprawie antologii poezji pajdialnej. Dokonując tu jedynie badań cząstkowych, uchwycono jednak podstawowe zasady spójności w obrębie każdego rodzaju paidii w tekstach. W ostatnim, siódmym rozdziale przedstawiono zastosowanie teorii paidii do oceny jakości wiersza dziecięcego na przykładzie utworu Kerna pt. Pierwszy. Opracowana teoria, bazująca na pajdialnej optyce badawczej, pozwala na doprecyzowanie opisu i charakteryzowanie wiersza oraz określenie aksjologii znacznej części literatury dziecięcej. Jest również swoistym przedpolem do opracowania dyskursu pajdialnego na bazie 100 wybranych do analizy wierszy.