Kraszewski - przy biurku i wśród ludzi

Abstract

Józef Ignacy Kraszewski był dla współczesnych i pozostał dla potomnych niewytłumaczalnym fenomenem wszechstronności i pracowitości. To sąd nieodkrywczy, truizm. Kolejne pokolenia historyków literatury wracały do jego dokonań, na nowo podejmując studia nad wybranymi problemami i utworami, na nowo pisząc jego biografię jako pisarza i publicysty. Już od dawna można mówić o „Kraszewskologii” jako osobnej dyscyplinie humanistycznej, która łączy językoznawców, folklorystów, historyków i teoretyków literatury, bibliologów, translatologów, historyków idei, historyków myśli politycznej, muzealników, historyków sztuki, muzykologów... Wymieniamy tylko te specjalności, z których zakresu powstały w ostatnim ćwierćwieczu osobne monografie, bo to przecież nie wszystko, czym się - z kompetencją i sukcesami ponadprzeciętnymi - zajmował. Bilans prac Kraszewskiego sporządzony po jego śmierci ujęto statystycznie, gdyż na gorąco tylko tak można było uczynić. Po stu latach nieprzerwanych prac wielu osób okazało się, że ów bilans udało się dopełnić, pomnożyć, ustalić, ile jeszcze brakuje do zamknięcia i przyznać, iż: możemy co najwyżej operować formułą „około” oraz że wielu informacji nie sposób sprawdzić z powodu niedostępności lub utraty źródeł. „Pisarz wciąż żywy” - według określenia Wincentego Danka - jest też ciągle „Wielkim nieznajomym”, by się odwołać do tytułu jego powieści, która niewątpliwie wpłynęła na powstanie Lalki. W ostatnich tylko latach odnaleziono w archiwach nowe zbiory listów, utwory uznane za przepadłe, nieznane rysunki, raporty policji, która pracowicie tworzyła własną wersję biografii politycznej Kraszewskiego. W tej sytuacji, wobec mnogości interdyscyplinarnych problemów oraz wciąż pomnażanego materiału źródłowego, podjęcie się próby syntezy losów myśli i prac Kraszewskiego byłoby zadaniem z góry skazanym na porażkę. Rozsądniej jest obrać skromniejszy cel - wybór studiów, szkiców i przyczynków, które naświetlają mniej znane bądź wyjaśniają niewłaściwie skomentowane fakty z literackiego biegu życia pisarza. Punktem wyjścia dla wszystkich był powrót do źródeł - do zachowanych autografów utworów, do tysięcy listów, jakie do Kraszewskiego pisano, do pierwodruków prasowych i książkowych powieści, do mało znanych faktów politycznych i epizodów w biografiach wielu ludzi, z którymi się zetknął Kraszewski. Rozległość tematyki twórczości i różnorodność poetyk, jakie autor stosował, niejednemu badaczowi dała pole do pomysłowej i błyskotliwej interpretacji. Zbyt często jednak okazywało się, że ów interpretacyjny błysk był gaszony przez cień faktów zapisanych w zlekceważonych materiałach źródłowych, faktów tak czasem podstawowych, jak data powstania utworu... Lata obcowania z Kraszewskim oraz dokumentującymi jego życie i sprawy pisarskie źródłami nauczyły piszącego pokory wobec wymowy faktów i wykształciły krytycyzm w stosunku do efektownych uogólnień. Te ostatnie często chlubnie świadczą o pomysłowości interpretatora, ale ich szczupły materiał dowodowy i wyrywkowo przywoływany stan badań rodzą w czytelniku postawę nieufnego krytycyzmu. W przedstawionych tu studiach starano się wyjaśnić te zwłaszcza momenty pisarskiego żywota Kraszewskiego, które w historycznoliterackiej opinio communis urosły do wymiaru legendowego. Ambicją piszącego było zweryfikowanie tych sądów, wprowadzenie korekt opartych na analizie źródeł, ale bez wdawania się w obszerne polemiki, zwłaszcza z uczonymi już nieżyjącymi. Układ książki godzi zasadę biograficznej chronologii z warsztatowym i genetycznym podłożem literackiej twórczości Kraszewskiego. Rozpoczynają ją studia nad stosunkami rodzinnymi i miejscami młodości. Myślą wracał do nich nieustannie, na wiele różnych sposobów odmalowywał je w twórczości. Osobiste problemy życiowe, jak wynika z analiz perypetii zdrowotnych, określały zapisany w języku obraz świata jako rzeczywistości, która wymaga odważnej, ale miarkowanej polityczną odpowiedzialnością, modernizacji. To treść następnej części pracy. Studia nad poglądami na styl i nad warsztatem pisarskim starają się pokazać Kraszewskiego przy biurku pisarskim, aby dociec zagadki niebywałej popularności pisarza wśród swoich, ale i wśród obcych (przekłady na wiele języków). Aby być pisarzem czytanym, trzeba znaleźć językowy klucz do duszy czytelnika, myśleć i mówić podobnie. Jeśli jakiś autor jest tłumaczony na wiele - różnych! - języków, to nie tylko z powodu atrakcyjnej fabuły. Jego język i styl mają jakieś uniwersalne własności akceptowane w różnych kulturach. Jak więc pisał fenomen pisarskiej wydajności, rekordzista świata ery Gutenberga? Kolejna część to literackie dialogi poprzez dzieła z innymi pisarzami: duchowa i materialna współpraca przy opisywaniu jakiegoś tematu bądź ujęcia polemiczne. Te zbliżenia pokazują, że Kraszewski podejmował tematy istotne, skoro frapowały i innych, że miał własne zdanie, że swoje sądy opierał na wyjątkowo dobrej znajomości rzeczy. Znajomość tę zawdzięczał m.in. „rozmowom listownym”. Dochowało się zaledwie ponad dwadzieścia tysięcy listów do pisarza... Nie wszystkie! Napisał ich kilkadziesiąt tysięcy - osobiście, gęsim piórem. Epistolografia utrwala obraz spraw, ale i ludzi: ich osobowości, fascynacji, dumy czy uniżonej pokory w kontaktach z innymi. Starano się wniknąć w ten aspekt życia Kraszewskiego z piórem w ręce. Wreszcie ostatni problem - kim był pisarz dla polskiego narodu w dniu największego triumfu życiowego, jakim był jubileusz pięćdziesięciolecia twórczości, kim zaś w największym poniżeniu, gdy siedział w więzieniu? Każdy z wymienionych tu problemów zasługuje na osobną książkę, do której materiałów jest aż nadto. Osobne i luźno związane studia szczegółowe, jak w tej pracy, całości zagadnień nie wyczerpują. Oświetlają je wszakże z dbałością o stan aktualnej wiedzy, co odnotowano w przypisach, a także z poszanowaniem dostępnych źródeł i dokumentów. Kusi wprawdzie możliwość reinterpretacji najciekawszych powieści, możliwość odczytania ich na nowo z innej perspektywy poznawczej. Pilniejsza jednak jest potrzeba przygotowania gruntu do dalszych prac przez krytyczną analizę źródeł i przypomnienie przeoczonych faktów.