Studia nad urbanizacją południowej Polski

Abstract

Urbanizacja kraju i związane z nią przemieszczenia ludności są obecnie głównymi czynnikami i bezpośrednimi przyczynami zmian zachodzących w strukturze demograficznej i koncentracji ludności w miastach. Postępy tradycyjnie pojmowanej urbanizacji mierzy się jednak nie tylko wzrostem wielkości miasta, lecz także wzrostem odsetka osób mieszkających w miastach w stosunku do ogólnej liczby ludności zamieszkującej dane terytorium. Rozwój urbanizacji występuje wtedy, gdy proporcje ludności wiejskiej i miejskiej zmieniają się na korzyść miast. Powojenny rozrost miejskiej sieci osadniczej i nasilone migracje ze wsi do miast dowodzą, że wszystkie regiony ekonomiczne naszego kraju reprezentują tę fazę procesów urbanizacyjnych, przy czym niejednokrotnie występują sytuacje progowe, graniczne. Procesy urbanizacyjne są jednak znacznie bardziej złożone i różnorodne, a ich wielopłaszczyznowy przebieg nie ogranicza zjawiska urbanizacji do tradycyjnych obszarów osadnictwa miejskiego. Pod pojęciem procesów urbanizacyjnych rozumiemy bowiem obecnie nie tylko zmiany dotyczące zaludnienia miast i zjawiska przekształceń sieci miast, ale również przemiany trybu życia ludności, pociągające z kolei zmianę urbanizowanego środowiska. Dla wielu uprzemysłowionych regionów specyficznym wyrazem przeobrażeń społeczno-ekonomicznych jest pojawienie się w terenach wiejskich osiedli robotniczo-chłopskich o funkcjach mieszkalnych. Proces powstawania tego rodzaju form osadniczych, szczególnie licznych w Polsce południowej, określa się w literaturze geograficznej i socjologicznej jako "semiurbanizację”, gdyż osiedla te nie mieszczą się ani w pojęciu tradycyjnej wsi chłopskiej, ani miasta. Proces urbanizacji wsi nie odbywa się tylko na linii miasto - wieś, lecz jest o wiele bardziej złożony. Warto przy tym zaznaczyć, że dokonuje się on zarówno pod wpływem czynników zewnętrznych, jak i wewnętrznych, prowadząc do powstawania zupełnie nowych form osadniczo-społecznych. Ważne zatem będzie nie tylko określenie ilościowego nasilenia tych form na jakimś obszarze kraju, ale przede wszystkim uchwycenie ich zróżnicowań jakościowych. W procesie poznawania tych nowych zbiorowości terytorialno-społecznych dotychczasowe metody przeciwstawiania wsi miastu prawdopodobnie okażą się zawodne. Szczególnych przykładów przeobrażeń urbanizacyjnych dostarcza obszar południowej Polski, obejmujący z jednej strony regiony o dawnych tradycjach uprzemysłowienia i umiastowienia, z drugiej zaś regiony, które dopiero po drugiej wojnie światowej znalazły się w zasięgu oddziaływania wspomnianych procesów. Tereny te oraz przebiegające na nich z różnym nasileniem procesy urbanizacyjne są już od wielu lat przedmiotem zainteresowań autora prezentowanego zbioru opracowań i studiów. Wyniki tych badań były też niejednokrotnie przedstawiane na różnych seminariach i sympozjach geograficznych, a następnie publikowane w formie tez lub większych tekstów, głównie obcojęzycznych. Z myślą o nauczycielach geografii studiujących systemem zaocznym, mieszkających i pracujących z dala od ośrodków akademickich i ich bibliotek, autor zdecydował się na umieszczenie w jednym tomie kilku takich opracowań. Niektóre z nich stanowią rozwinięcie, publikowanych już uprzednio, wspomnianych wersji referatowych. U podstaw prezentowanego wyboru tkwiły przede wszystkim względy metodyczne, lecz także chęć przybliżenia studentom ciekawszych wyników jednostkowych studiów. Dla uzyskania pełniejszego obrazu charakteryzowanych przeobrażeń urbanizacyjnych zdecydowano się także na zamieszczenie w prezentowanym tomie dwóch tekstów, poprzednio już publikowanych w języku polskim. W stosunku do pierwotnych wersji zostały one rozszerzone, uzupełnione i zaktualizowane. Większość tekstów stanowią jednak przełożone na język polski i rozwinięte tezy referatów seminaryjnych, a także materiały dotąd nie publikowane. Część z nich zaopatrzone w tabele i zestawienia statystyczne, stanowiące integralną formę prezentacji zarówno metody, jak i wyników badawczych. Podobne zadanie spełniają nieliczne przykłady opracowań graficznych i kartograficznych.