Prekursorzy psychologii religii w Polsce : studium poglądów religioznawczych Edwarda Abramowskiego, Jana Władysława Dawida, Jana Hempla

Abstract

Wypowiedzi o potrzebie wyjaśniania religii ze stanowiska psychologii zaczęły pojawiać się w naszym kraju w latach 80-tych ubiegłego stulecia. Formułowane były sporadycznie na łamach czasopism związanych z warszawskim odłamem pozytywizmu, zwłaszcza w niektórych artykułach publicystyczno-naukowych zamieszczanych w Przeglądzie Tygodniowym, Ateneum i w Prawdzie. Od lat 80-tych XIX wieku datuję się też pierwsze próby systematycznych rozważań teoretycznych nad psychologicznymi uwarunkowaniami religii. Mają one miejsce we wczesnej twórczości E. Abramowskiego, L. Krzywickiego, J. Ochorowicza, A. Niemojewskiego. Opierały się one na ówczesnej literaturze przyrodoznawczej, historycznej, antropologicznej, etnograficznej i psychologicznej /niekiedy parapsychologicznej/. Była to literatura głównie anglosaska, francuska, niemiecka. Część materiału dla tych rozważań czerpano również z polskiej literatury historycznej i etnograficznej /K. Szulc, R. Berwiński, M. Mierzyński, A. Brückner i inni/. Na rozważaniach tych ciążyła spekulatywna filozofia, głównie z nurtu idealizmu obiektywnego /Platon, Augustyn Aureliusz, Pascal, Kant, Hegel, Schopenhauer, Bergson itp./. Polska psychologiczna refleksja nad religią nie była wówczas dyscypliną autonomiczną. Samowiedzę swej odrębności i specyfiki uzyskała ona nieco później. Psychologia religii jako dyscyplina szczegółowa i empiryczna, uprawiana przez zawodowych psychologów lub badaczy znających się na warsztacie psychologicznym, zaczęła kształtować się w naszym kraju w drugim dziesięcioleciu XX wieku. Był to okres, w którym amerykańska klasyczna psychologia religii osiągnęła już wysoki stopień rozwoju, a przy tym i sporo rozgłosu /chodzi tu głównie o znane prace z psychologii religii: E.D. Starbucka, W. Jamesa, G.A. Coe, E.S. Ames'a, J.O. Pratta, a zwłaszcza J.H, Leuby/- inspirując psychologiczne badanie nad religijnością w niektórych krajach europejskich szczególnie we Francji /E. Murisier, T. Flournoy, E. Boutroux, H. Delacroix, P. Janet, L. Arreat/ i Anglii /W. McDougall, G. Stratton, R.H. Thouless/, a począwszy od lat 20-tych także i w Niemczech /G. Wunderle, W.Helpach, R.Müller-Freienfels, K, Grigensohn/. W dziejach psychologii religii był to okres, w którym dyscyplina ta podlegała dynamicznemu rozwojowi i wzbudzała coraz większe zainteresowanie. Stopniowo wyrastała z ciasnych ram amerykańskiej klasycznej psychologii religii rozszerzając swój przedmiot badań poza dziedzinę indywidualnych "doświadczeń religijnych" na społeczne przejawy religijności. A religijność indywidualną rozpatrywała na tle rozwoju jednostkowego człowieka, typów psychologicznych ludzi wierzących, ich osobowości, zróżnicowania pod względem płci, naturalnych i społecznych warunków bytowania itp. Zaczęła przy tym coraz głębiej sondować związki pomiędzy psychopatologią i psychiatrią a życiem religijnym człowieka. Zaś w płaszczyźnie metodologicznej coraz śmielej stosowała metody eksperymentalne i kliniczne. Zaczęły powstawać wpływowe szkoły i orientacje badawcze, takie np. jak psychopatologicznie i klinicznie zorientowana francuska szkoła psychologii religii, eksperymentalna niemiecka psychologia religii, psychoanalityczna szkoła psychologii religii i inne. Pod wpływem ówczesnej amerykańskiej i zachodnioeuropejskiej psychologii religii kształtowała się psychologiczna nauka o religii w Polsce. Pionierami jej na naszym terenie byli: J. Ochorowicz, E. Abramowski, J. Wł. Dawid, J. Hempel i Wł. Witwicki. Każdy z wymienionych badaczy odegrał samodzielną i znaczącą rolę w budowie zrębów psychologii religii w Polsce. Można powiedzieć, że dokonania ich uzupełniają się w pewnym stopniu mimo iż różnią się w założeniach metodologicznych, metodach badawczych i w osiągniętych wynikach poznawczych. Dokonania te sprowadzają się głównie do próby określenia przedmiotu i metod badawczych psychologii religii, do zaznajomienia polskiego czytelnika z nową i nie dość znaną jeszcze w kraju dyscypliną badawczą. Najważniejszą stroną owych dokonań były interesujące podejścia badawcze - zarówno o charakterze empirycznym, jak i teoretycznym - do niektórych szczegółowych problemów psychologii religii. Rolę owych pionierów psychologii religii w Polsce można byłoby w przybliżeniu ująć następująco: J. Ochorowicz zapoczątkował szersze rozważania nad psychologiczną stroną religii i zjawisk pokrewnych /animizmu, mitu, mistyki/ rozwijając je w dwóch kontekstach: psychologii procesów historycznych i kulturowych /tzw. "psychologia historii"/ oraz psychologii empirycznej, lokalizowanej często na styku parapsychologii /teorii mediumizmu, somnabulizmu, telepatii itp./. E. Abramowski podjął - jak zobaczymy później - na szerszą skalę próbę praktycznego zastosowania niektórych technik i metod psychologii eksperymentalnej do badań nad różnymi odmianami postaw religijnych i mistycznych oraz uczynił znaczny krok w kierunku uzbrojenia ich w odpowiednie narzędzie teoretyczne /w danym przypadku chodziło głównie o tzw. teorię kryptomnezj/. Abramowski wypracował własną oryginalną teorię psychologiczną postaw religijnych i mistycznych, najpełniej wyeksponowaną w odniesieniu do modlitwy i przeżyć mistycznych. J.Wł. Dawid wprowadził - o czym szerzej będzie mowa w kolejnej części pracy - do naszej literatury naukowej obszerną charakterystykę psychologii religii jako autonomicznej dyscypliny badawczej /wyjaśnienie przedmiotu, metod, zadań poznawczych, miejsca wśród innych nauk/ oraz naszkicował ambitny i zachowujący w pewnej mierze swą aktualność program badań prezentowanej i samodzielnie uprawianej dziedziny badawczej. Dawid podjął na szerszą skalę badania empiryczne i dociekania teoretyczne nad różnymi odmianami intensywnych przeżyć religijnych i mistycznych tzw. "doświadczeń religijnych" dochodząc w tej dziedzinie do ważnych i znaczących wówczas wyników poznawczych i hipotez teoretycznych. Wkład J. Hempla do rozwoju psychologii religii w Polsce zaznaczył się w trzech płaszczyznach: 1/ w krytycznym przyswojeniu polskiemu religioznawstwu psychologii religii W. Jamesa łącznie z przekładem jego "Doświadczeń religijnych", w inspirowaniu badań nad psychologicznym aspektem religii; 2 / w skierowaniu zainteresowań badawczych na społeczne i historyczne wymiary religijności i na próbie oparcia ich, w późniejszym okresie twórczości, o ogólnometodologiczne założenia materializmu historycznego; 3/ w określeniu i uzasadnieniu miejsca psychologicznych badań nad religijnością w ramach marksistowskiego religioznawstwa. Nie bez znaczenia są również jego analizy teoretyczne niektórych historycznych odmian postaw religijnych i mistycznych. Rola W. Witwickiego w procesie kształtowania się polskich psychologicznych badań nad religijnością jest wyjątkowo duża i szczególnie doniosła. Dojrzałymi i szeroko zakrojonymi badaniami nad intelektualną i emocjonalną stroną życia religijnego wieńczy on niejako pierwszy etap rozwoju niekonfesyjnej psychologii religii w Polsce. Jednocześnie nowoczesnym warsztatem psychologicznym i rozwiniętą metodą eksperymentalną zastosowaną w badaniach nad wiarą religijną, formami myślenia i zachowania religijnego, uczuciami i motywacjami religijnymi oraz ścisłością ujęć wyników badawczych antycypuje on wraz z innymi polskimi badaczami /A. Meyer-Ginsbergowa, S. Błachowski, S. Borowiecki, S. Baley, F.Szuman/ współczesne psychologiczne badania nad postawami wobec religii. W badania te wnosi Witwickl znaczący i w pewnej mierze aktualny, choć nie dość spożytkowany w prowadzonych współcześnie badaniach, wkład teoretyczny i metodologiczny do psychologii religii. Chodzi tu zwłaszcza o jego teorię uczuć religijnych, teorię wiary religijnej oraz o pogłębione teoretyczne przemyślenia problemu współzależności postaw estetycznych i religijnych, a także o wspomniany eksperyment psychologiczny zastosowany z powodzeniem w badaniach nad zjawiskiem wiary religijnej i opisany w głównym dziele Witwickiego z zakresu psychologii religii - w "Wierze oświeconych". Zebrane w niniejszej pracy studia poświęcone są jedynie trzem autorom: Edwardowi Abramowskiemu, Janowi Władysławowi Dawidowi i Janowi Hemplowi. Każde z tych studiów stanowi autonomiczną część powstałego tryptyku, łącznie tworzą jednak pewną całość. Każde z nich jest skróconą monografią podjętego w jej ramach tematu, ale wszystkie dopełniają się odpowiednio, tworząc szerszą strukturę. Co zatem scala poszczególne części książki, co stanowi o jej spójności? Wpływa na to kilka czynników: temat, sposób jego ujęcia, kontekst historyczny i naukowy w jakim omawiana problematyka była badana oraz teoretyczna i praktyczna doniosłość owej problematyki. Wspólnym tematem zestawionych w książce studiów jest problematyka religioznawcza, ściślej mówiąc - określone zagadnienia psychologii i filozofii religii; zagadnienia odnoszące się do tej samej dziedziny zjawisk: przeżycia religijnego i mistycznego, postawy religijnej i mistycznej, słowem - do zasadniczych składników religijności indywidualnej i mistyki. Zagadnienia te oświetlone zostały przez wspomnianych autorów z pozycji psychologii i filozofii. Oświetlenie to i jego zaplecze warsztatowe należy do pionierskich dokonań w dziejach polskiego religioznawstwa. Jest zalążkiem a niekiedy nawet znaczącym rozwinięciem szeregu elementów - tak teoretycznych, jak metodologicznych - psychologii religii i unaukowionej, wspartej o nauki szczegółowe, w tym wypadku głównie psychologiczne - filozoficznej refleksji nad religijnością i religią. Mimo że trzej badacze różnią się znacznie w poglądach psychologicznych i filozoficznych - reprezentują przecież różne orientacje naukowe i filozoficzne, mimo że rozbieżne są ich stanowiska światopoglądowe i ideologiczne - zmienne zresztą i podlegające ewolucji, mimo że zasadniczo odmienne są ich warsztaty badawcze oraz sposoby uprawiania religioznawstwa - to jednak spokrewnieni są oni niektórymi cechami swej biografii i twórczości tak, że stanowią razem wyodrębniające się zjawisko w dziejach polskiej myśli religioznawczej i filozoficznej. Biografie duchowe omawianych autorów kształtowały się w tym samym prawie czasie historycznym i w tej samej niemal epoce, tzn. na przełomie XIX i XX wieku, w okresie poprzedzającym uzyskanie niepodległości, w czasie politycznego i organizacyjnego samookreślania się nowych sił społecznych w kraju, zwłaszcza ruchu robotniczego, w czasie rewolucji 1905-1907 roku i w sytuacji społeczno-politycznej po jej upadku; w epoce nasilonych konfrontacji ideologicznych, społecznych, światopoglądowych, filozoficznych i estetycznych.. Szczególny wpływ na interesujące nas sylwetki duchowe wywarła konfrontacja tego konglomeratu idei i myśli, który określamy w skrócie pozytywizmem a tą formacją intelektualną, którą nazywamy polskim modernizmem. Niemałą też rolę odegrał w kształtowaniu tych sylwetek marksizm. Omawiane poniżej osobowości twórcze uznać można za reprezentatywne dla okresu charakterystycznego "przełomu" w dziejach naszej kultury. Zgodnie z epoką, która ich ukształtowała przejawiali żywe zainteresowanie dla spraw religii i światopoglądu. Zainteresowania te stały się bodźcem dla systematycznych badań i pogłębionej refleksji religioznawczej i filozoficznej, głównie nad podmiotową stroną religii. To zaś dało w efekcie poważne przyczynki do psychologii i filozofii religii. Odnotowania godny jest zwłaszcza wkład omawianych badaczy do psychologii religii. Wszyscy trzej uzupełniają się wzajemnie w tym pionierskim dziele wypracowując ze zróżnicowanych wprawdzie, ale też i do pewnego stopnia komplementarnych pozycji teoretycznych i metodologicznych naukowe przesłania i podstawowe segmenty pierwszego w Polsce modelu psychologii religii i skonkretyzowanego programu badawczego w tym zakresie. W kreowaniu zrębów tego tak istotnego a zapoznanego działu religioznawstwa łączy ich nadto niezależny stosunek do religii zinstytucjonalizowanych, umożliwiający podejście do tego doniosłego dzieła z niekonfesyjnego stanowiska. Wspomniane wyżej przybliżenia i podobieństwa sylwetek wymienionych badaczy skłoniły autora niniejszej książki do omówienia ich myśli religioznawczej i filozoficznej w odrębnym opracowaniu. W ten sposób powstała praca o pionierach psychologii religii w Polsce.