Chorographia Regni Poloniae Jana Długosza

Abstract

Jan Długosz zapisał się w pamięci potomnych przede wszystkim jako historyk, autor głównie Historii Polski - Annales seu Cranicae inclyti Regni Poloniae i Księgi uposażeń diecezji krakowskiej - Liber beneficiorum dioecesis cracovienais. Nie zawsze natomiast podnosi się również fakt, że Długosz jest autorem pierwszego traktatu dającego geograficzny obraz Polski w drugiej połowie XV w. Tymczasem praca ta, pomyślana i napisana jako osobne dzieło, włączona później na początek pierwszej księgi Historii Polski i opatrzona tytułem Chorographia Regni Poloniae stoi w rzędzie prac, które same z siebie mogą pomieścić jej autora w szeregu najwybitniejszych twórczych umysłów epoki. Przede wszystkim jest to dzieło pionierskie, pierwsza w polskiej literaturze rozprawa dająca obszerny obraz stosunków geograficznych Królestwa Polskiego i złączonych z nim ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jest ono źródłem pierwszej wagi dla poznania geografii kraju w ujęciu historycznym u schyłku średniowiecza i początku ery nowożytnej. Zasługuje również na podkreślenie oryginalna, wypracowana dla tej rozprawy przez autora metoda, logiczne skonstruowanie całości, konsekwentne rozwinięcie głównych wątków treściowych tematu, szeroka baza źródłowa i dążność do opracowania całości zagadnienia z jednej strony poprzez zapoznanie się z pokaźną, a dostępną autorowi, literaturą przedmiotu bardzo szeroko ujętą, z drugiej poprzez wykorzystanie jako podstawowych elementów własnych spostrzeżeń, autopsji autora oraz relacji współczesnych mu informatorów. Wszystko to skłania do uwypuklenia Chorografii w dorobku pisarskim Jana Długosza, a jego zasługi na niwie ojczystej geografii zobowiązują współczesną naukę do specjalnego podkreślenia tego aspektu twórczości Wielkiego Historyka i do uczczenia z tego również tytułu jego pamięci w pięćsetletnią rocznicę jego śmierci. Szacunek zaś dla autora i pełne docenienie jego pracy jako najstarszego polskiego dzieła geograficznego, zobowiązuje współczesnego badacza do nadzwyczaj wnikliwego i sumiennego potraktowania tekstu. Dlatego też wszystkie informacje geograficzne zawarte w Chorografii zostały przeze mnie skonfrontowane zarówno z wynikami najnowszych badań dotyczących w szerokim zakresie omawianego przedmiotu, jak też z dokładnie przestudiowanym materiałem kartograficznym. Aby uzyskać możliwie największą dokładność w odtworzeniu danych topograficznych zawartych w Chorografii sprawdziłam te dane na mapach turystycznych w skali 1 : 100000, wydanych przez Wojskowy Instytut Geograficzny w latach 1922-1939 oraz częściowo na przedrukach tych map dokonanych przez władze okupacyjne w latach 1940-1944, a także na wydaniach powojennych Sztabu Generalnego Wojska Polskiego; pozwoliło to na ustalenie położenia obiektów z dokładnością do 0,5 km. Gdy zachodziły jakieś niejasności lub wątpliwości wiele z tych obiektów sprawdziłam również na mapach szczegółowych w skali 1 : 25 000 wydanych przez tenże Instytut w latach 1931-1939 oraz na mapach turystycznych wydawanych przez Instytut od 1933 r. i na planach miast. W kilku wypadkach, uzasadnionych taką koniecznością, posłużyłam się też mapami historycznymi z przełomu XVIII i XIX w., odnotowując te fakty w przypisach. Dużym ułatwieniem w pracy nad identyfikacją obiektów opisanych w Chorografii były komentarze zamieszczone w najnowszym wydaniu Roczników Jana Długosza. Mogły one służyć jednak najczęściej tylko jako punkt wyjściowy dla obecnych moich poszukiwań, ponieważ opracowano je już prawie 20 lat temu /1961 r./, posługiwano się mało dokładnym materiałem kartograficznym /głównie mapą W.Chrzanowskiego "Karta dawnej Polski" w skali 1:300 000 wydaną w Paryżu w 1859 r./, a objaśnienia części obiektów geograficznych potraktowano bardzo ogólnikowo, wymagały one tedy uściśleń, korekt, nowych konfrontacji i ustaleń. Wyniki owych ustaleń i korekt odnotowywałam w przypisach niniejszej pracy tylko w wypadkach, gdy między danymi w komentarzach a danymi uzyskanymi przeze mnie z dokładnego materiału kartograficznego i na podstawie najnowszej literatury zachodziły znaczne różnice. Pozostałe mniejsze rozbieżności są do uchwycenia poprzez indeksy zawarte w obu pracach. W niniejszej monografii, z uwagi na konieczność ograniczenia jej objętości do określonej ilości arkuszy, potraktowane zastać musiały w dużym skrócie problemy wstępne, jak stan dotychczasowych badań nad Chorografią, problem źródeł na jakich opierał się Długosz, sprawa odrębnego istnienia dzieła i czasu jego napisania, omówienie układu dzieła i jego charakterystyka. Te zagadnienia w szerokiej wersji, w jakiej zostały opracowane w pierwszej redakcji niniejszej pracy, mogą stanowić przedmiot osobnej publikacji. Natomiast główna uwaga skupiła się w pierwszym rzędzie na szczegółowej analizie treści dzieła Długosza. Takie ujęcie zagadnienia pozwalało bowiem na wyeksponowanie problemu podstawowego w opracowaniu Chorografii, jakim jest poznanie dokładne wartości merytorycznej dzieła. To z kolei umożliwiło zgłębienie metody pracy autora, ukazanie jego warsztatu pisarskiego i dokonanie próby oceny Chorografii. Niniejsza rozprawa skupiła się też wyłącznie na tej jego pracy, bez uwzględniania wiadomości geograficznych zawartych w innych jego dziełach. Chorografia jest bowiem dziełem autonomicznym w swojej treści, powstałym jako praca poświęcona geografii ojczystego kraju, w którym autor, operując dostępnymi sobie pojęciami i stosując swoistą, odrębną od innych swoich dzieł, metodę pracy przekazał te informacje i ten zasób wiadomości, jakie uważał za stosowne pomieścić w dziele geograficznym. Analizując więc to dzieło, uzyskuje się w konsekwencji sylwetkę Jana Długosza jako geografa. Natomiast praca niniejsza nie podejmuje się nakreślić obrazu wiedzy geograficznej autora Chorografii, ta bowiem była szeroka i rozległa i daleko wykraczała poza te wiadomości, które zawarł on i przekazał w tym dziele. Do opracowania takiego tematu trzeba zgłębić wątki i treści geograficzne zawarte we wszystkich pracach Mistrza, a głównie w Historii Polski i w Liber beneficiorum. Jest to zadanie, które w obecnej chwili badań nad Długoszem musi pozostać postulatem badawczym na najbliższą przyszłość, nie tylko z uwagi na ogrom takiego przedsięwzięcia, ale też na skutek faktu, iż dopiero nowe, krytyczne wydanie Liber beneficiorum /zakładając, że nowe, krytycznie opracowane tomy Historii Polski ukazują się aktualnie sukcesywnie od 1964 r./ umożliwić może badania w tym kierunku. Dotychczasowa edycja A.Przeździeckiego z lat 1863-1864, wydana w ramach Opera omnia Jana Długosza, jako tomy VII-IX, nie może stanowić podstawy badań, jako oparta nie na autografie, a na późniejszych kopiach pełnych dopisków podługoszowych.