Szkolnictwo krakowskie w latach drugiej wojny światowej : 1939-1945

Abstract

Szkolnictwo i oświata stanowiły w latach okupacji z jednej strony przedmiot totalnej polityki okupanta, z drugiej zaś szczególnie doniosły przejaw postawy obrony i samoobrony, postawy nie wobec tej okupacyjnej polityki i rzeczywistości. Szkolnictwo mobilizowało w znaczącym stopniu zarówno uczniów jak i nauczycieli, a także rodziców (środowisko społeczne). Było zjawiskiem nie znanym na taką skalę w historii polskiej oświaty. Dzieje te w latach 1939-1945 obejmują dwie płaszczyzny pracy i działalności - szkolnictwo jawne, tj. dopuszczone przez okupanta (powszechne i zawodowe) oraz, jako skutek tej polityki - tajne nauczanie (tajny system oświatowy). Książka jest próbą syntezy okupacyjnych dziejów krakowskiej oświaty i szkolnictwa. W założeniu metodologicznym formułuje trzy dyrektywy badawcze: 1. System szkolny był funkcją systemu społeczno-politycznego, w rozumieniu zarówno polityki okupanta (szkolnictwo jawne), jak i Polskiego Państwa Podziemnego (szkolnictwo tajne); 2. W znacznym zakresie istniała swoista jedność i jednorodność triady: społeczeństwo-nauczyciele-uczniowie (ustrój-społeczeństwo-szkoła); 3. Postawy obywateli warunkowały w dużym stopniu pracę szkolnictwa jawnego, a przede wszystkim tajnego nauczania. Osią zaś rozważań jest tajne nauczanie uznane przez autora za jedną z najistotniejszych form antyhitlerowskiej działalności społecznej (nazywam to kulturalną samoobroną) o charakterze edukacyjnym i wychowawczym, prowadzonej przede wszystkim w ramach i strukturze Polskiego Państwa Podziemnego. Na jeszcze jedno, istotne moim zdaniem, zagadnienie chciałbym zwrócić uwagę, a mianowicie na rolę Krakowa w latach 1939-1945. Poświęciłem tej problematyce już osobne studium, ale dla potrzeb tego opracowania warto kilka kwestii podkreślić. Kraków w latach okupacji to przecież "stolica" Generalgouvernement z jednej strony, z drugiej zaś to drugi po Warszawie ośrodek polskiej konspiracji. Ale to także świadomość historyczna jego mieszkańców (była stolica Polski) - doświadczenia galicyjskie, konserwatywne, ale i socjalistyczne, jak również i międzywojennego dwudziestolecia. Kraków to również znaczący ośrodek nauki (ważna rola Uniwersytetu), ośrodek kultury i oświaty. To wreszcie miasto, którego społeczność wykazała się - w moim przekonaniu - największą i najtrwalszą odpornością na komunistyczne wpływy nie tylko bezpośrednio po zakończeniu wojny, ale i w dłuższym horyzoncie czasowym. Szkolnictwo i oświata bez wątpienia miały swój udział w tych ogólnie zarysowanych, specyficznych, okupacyjnych i konspiracyjnych dziejach Krakowa. Stanowiły ich część, mając istotny wpływ na postawy i zachowania społeczności miasta, szczególnie zaś na młodzież i nauczycieli. Wojna i okupacja były zatem ważkim doświadczeniem dla miasta jego mieszkańców.