Od Piławiec do Humania : [studia staropolskie]

Abstract

Niniejsza książka stanowić ma dopełnienie i zarazem rozwinięcie dotychczasowych studiów autora poświęconych tematowi Ukrainy w polskim piśmiennictwie XVI-XVIII stulecia. Co istotne, praca nie jest „klasyczną” monografią jednego zagadnienia, lecz cyklem rozpraw, dla których zwornikiem treściowym stają się, z jednej strony, historyczni bohaterowie, z drugiej zaś czasy (XVII-XVIII w.) i miejsce (ziemie ruskie) działalności wybitnych jednostek jak Bohdan Chmielnicki oraz całych społeczności (np. szlachty, Kozaków, hajdamaków). Jednocześnie w pracy dokonano selekcji materiału, kierując się kryterium genologicznym (np. epika, piśmiennictwo użytkowe). W założeniu sylwiczna rozprawa ma być kolejnym przyczynkiem w badaniach zmierzających do pełnej rekonstrukcji wizerunku dawnej Ukrainy w literaturze staropolskiej. Rzecz jasna, ów temat (rozumiany jako punkt dojścia) wymaga szeroko zakrojonych kwerend materiałowych oraz zbiorowego wysiłku badaczy dawnego piśmiennictwa (nie tylko literaturoznawców, ale i historyków czy antropologów). Różnorodne problemowo studia wykluczały stosowanie jednej metody analitycznej. Świadomie wprowadzony synkretyzm metodologiczny wiązał się również z poddaniem oglądowi różnych gatunków literackich, począwszy od wierszy okolicznościowych, poprzez poetyckie relacje, aż do listów, nowin i diariuszów. Dla przykładu: próba zrekonstruowania biografii Jana Białobockiego czy Samuela Kazimierza Kuszewicza możliwa była jedynie dzięki analizie zachowanych ksiąg grodzkich i miejskich, zatem materiału zgoła „nieliterackiego". Wszystko to zdecydowało, że jednotematyczny cykl studiów „oscyluje" (zarówno w zakresie tematu jak i badawczego postępowania) pomiędzy historią literatury a historią w ścisłym znaczeniu tego słowa. Sylwiczną rozprawę podzielono na dwie części, kierując się przede wszystkim kryterium gatunkowym omawianych dzieł. Pierwszą część, złożoną z pięciu szkiców, otwiera studium o obrazie klęski armii koronnej pod Piławcami (1648) w poezji okolicznościowej. Analiza kilkudziesięciu wierszy prowadzi do wniosku 0 szerokim rezonansie społecznym feralnej kampanii, która walnie przyczyniła się do kolejnych sukcesów Chmielnickiego. Domorośli „rymarze” (w większości szlachta) krytykują zarówno dowódców jak i całe wojsko, które opuściło pole bitwy na samą wieść o przybyciu Tatarów. Dyskredytacja rycerzy-tchórzy „wpisana” została w różnorodne formy gatunkowe: począwszy od paszkwilów, pamfletów poprzez satyry, „parodyje” aż do lamentów i pobudek. Pierwszą część książki zamyka studium o zapomnianym poemacie M. Darowskiego, przedstawiającym rzeź humańską z roku 1768. Autor, naoczny świadek czerwcowych wydarzeń, zawarł w poetyckiej relacji wstrząsające sceny mordów dokonanych na tysiącach katolików i unitów. Trzeba zaznaczyć, że tekst stanowi istotne uzupełnienie innych znanych nam przekazów wspomnieniowych dotyczących koliszczyzny. Z kolei w drugiej części pracy zgromadzono cztery studia. Dotyczą one tekstów prozatorskich (głównie diariuszów, nowin i listów), na podstawie których podjęto próbę rekonstrukcji pewnych wydarzeń historycznych bądź biografii.