Polskojęzyczna prasa gadzinowa w tzw. Starej Rzeszy (1939-1945)

Abstract

Wyraziście nacechowane wartościujące potoczne pojęcie „prasa gadzinowa” ma niezbyt jasną etymologię i zmienny historycznie oraz geograficznie zakres znaczeniowy. Najczęściej termin ten (późniejszy zresztą niż samo zjawisko) wywodzony jest od sformułowania użytego przez Ottona von Bismarcka w r. 1869 i oznacza: 1. prasę inspirowaną i subwencjonowaną przez rząd (zwykle w sposób niejawny), całkowicie mu podporządkowaną w walce z polityczną opozycją, 2. prasę inspirowaną i subwencjonowaną przez rząd, ściśle mu podporządkowaną w walce z mniejszościami narodowymi, ukazującą się często w języku tychże mniejszości, lecz faktycznie służącą ich asymilacji i wynarodowieniu, 3. prasę wychodzącą w lokalnym języku na terytorium przejściowo okupowanym, wydawaną przez władze okupacyjne i w pełni służącą ich interesom. Termin odnoszony był przede wszystkim do zjawisk i wydawnictw z terenu państwa pruskiego, a później niemieckiego, gdzie podobne inicjatywy nabrały największego rozmachu (np. germanizatorskie periodyki polskojęzyczne pojawiły się na Mazurach w r. 1848, w Wielkopolsce w r. 1850, a na Górnym Śląsku w r. 1872), przy czym wśród Polaków upowszechnił się szerzej w związku z doświadczeniami I wojny światowej (głośny łódzko-warszawski dziennik „Godzina Polski” wydawany za niemieckie pieniądze w l. 1916—1918), trzeba wszakże pamiętać, że „asymilatorskie” pisma polskojęzyczne wychodziły także w Austro-Węgrzech (Śląsk Cieszyński), a w okresie międzywojennym w Czechosłowacji (Zaolzie) i na Litwie. Książka niniejsza, poświęcona w całości tejże specyficznej kategorii gadzinówek, podąża tropem wskazanym przez znakomitego bibliografa, znacznie uszczegółowiając, a niekiedy także korygując i uzupełniając jego pionierski rekonesans z r. 1985. W rozdziale pierwszym przedstawiono „punkt wyjścia”, jakim stała się dramatyczna agonia i likwidacja czasopiśmiennictwa Polonii niemieckiej, zmiecionego ostatecznie z rynku prasowego Rzeszy w momencie rozpoczęcia działań wojennych we wrześniu 1939 r. W rozdziałach następnych starano się możliwie wszechstronnie ukazać poszczególne polskojęzyczne periodyki gadzinowe Starej Rzeszy, zwracając przy tym szczególną uwagę na wprowadzane na ich łamy treści kulturalno-artystyczne i literackie. Powstanie książki, pisanej głównie w latach 1997-2000, byłoby niemożliwe bez przedsiębiorczości Biblioteki Narodowej w Warszawie, która w ostatnich latach zamówiła i sprowadziła do kraju mikrofilmy interesujących nas tu czasopism, wcześniej niemal zupełnie niedostępnych w Polsce, a w (nie zawsze kompletnych) oryginałach zachowanych bodaj jedynie w zbiorach Deutsche Bücherei w Lipsku. Kilka fragmentów książki było uprzednio przedmiotem dyskusji na posiedzeniach naukowych Instytutu Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Akademii Pedagogicznej w Krakowie oraz Komisji Prasoznawczej Oddziału PAN w Krakowie. Zgłoszone uwagi PT Kolegów z pewnością przyczyniły się do udoskonalenia tekstu, przy czym wyrazy szczególnej wdzięczności zechce przyjąć znakomity znawca dziejów prasy okresu 1939-1945 prof. zw. dr hab. Jerzy Jarowiecki.