Cele nauczania geografii

Abstract

Centralnym zagadnieniem w rozważaniach nad procesem edukacji powinny być cele kształcenia. Wszystko bowiem, co dotyczy programów i materiału nauczania, metod i środków dydaktycznych oraz kontroli i oceny uczniów, jest pochodną celów kształcenia. Określić cele kształcenia - to świadomie przewidzieć skutki w postaci zmian, jakie chce się osiągnąć u uczniów w wyniku procesu kształcenia. Cele mogą być określone bardziej lub mniej ogólnie. Bardzo konkretnie powinien je mieć określone nauczyciel, bezpośredni realizator programu nauczania. Pełna świadomość celów pozwoli nauczycielowi na właściwą interpretację programu, niejako podpowie mu dobór i układ treści, zastosowanie najwłaściwszych metod i środków, oraz kontrolę i ocenę wyników nauczania. Nie ma wtedy w nauczaniu przypadkowości, proces dydaktyczny przebiega w sposób planowy a wysiłek jego uczestników staje się efektywny. Nie mniej ważna jest świadomość celów uczenia się u uczniów. Z badań nauk społecznych wynika, że ludzie działają sensownie i efektywnie wtedy, gdy mają poczucie ważności ich działań, gdy te działania zbliżają ich do osiągnięcia życiowych celów i aspiracji. W niedawnej jeszcze przeszłości uświadamianie sobie przez uczniów celów uczenia się nie nastręczało tak wielu trudności jak obecnie. Szkoła była głównym, a dla większości uczniów wręcz jedynym źródłem informacji o świecie. Pojawienie się środków masowego przekazu, łatwy dostęp do książki itp., spowodowały, że szkoła przestała być monopolistą w dostarczaniu informacji o świecie. Obecnie można zaspokajać swoją ciekawość i orientować się w świecie bez korzystania z pośrednictwa szkoły. Przez całe wieki szkoła stwarzała swym wychowankom duże szanse awansu materialnego i społecznego, co stanowiło silny motyw uczenia się, chociażby nawet sama szkoła była mało atrakcyjna. Obecnie te motywacje w wielu przypadkach przestały oddziaływać i wielu uczniów w szkole nie wie, po co właściwie ma się uczyć. Występujące u niektórych uczniów przekonanie, że szkoła jest instytucją zbędną, którą trzeba przecierpieć na drodze do samodzielności, rodzi frustrację i wrogość (J. Błoński, 1985). Mimo że problematyka celów jest tak istotna dla całego procesu kształcenia, nie znalazła ona dotąd szerszego odzwierciedlenia w literaturze dydaktyki geografii. W okresie kilkudziesięciu lat ukazały się tylko nieliczne prace przyczynkarskie poświęcone tej tematyce (patrz: Piskorz S., Zając S., Bibliografia dydaktyki geografii t. I, 1976; t. II, 1985). Zupełnie marginesowo potraktowano to zagadnienie w standardowych podręcznikach dydaktyki geografii M. Czekańskiej (1959) i J. Winklewskiego (1977). Również w dotychczasowych programach nauczania geografii (Program ..., 1985, 1986) cele kształcenia nie były dostatecznie jasno określane. Są one bardzo ogólne, identycznie sformułowane dla szkół wszystkich szczebli i typów. Trudno się zatem dziwić, że większość nauczycieli geografii nie zadaje sobie nawet trudu przestudiowania tych celów w programach nauczania. Warto tu przytoczyć wyniki sondażu przeprowadzonego wśród nauczycieli geografii na studiach podyplomowych w Instytucie Geografii WSP w Krakowie. 56 nauczycielom, z których każdy legitymował się co najmniej pięcioletnim stażem nauczycielskim, przedłożono następujące pytania: 1. Czy zna Pan(i) cele wyszczególnione w programie nauczania geografii? 2. Czy uwzględnia Pan(i) cele wyszczególnione w programie nauczania przy opracowywaniu koncepcji lekcji w ciągu roku? 3. Proszę napisać co najmniej dwa cele wyszczególnione w programie nauczania geografii. Uzyskano następujące wyniki:. 66% ankietowanych nauczycieli nie zna celów nauczania i nie uwzględnia ich przy opracowywaniu koncepcji lekcji; aż 82% ankietowanych nie potrafiło napisać dwóch celów z programu nauczania. Wynika stąd, że u większości nauczycieli celem nauczania jest w zasadzie przyswojenie przez uczniów treści podręczników szkolnych. Od szeregu lat jesteśmy świadkami regresu geografii w szkole. Przejawia się on m.in. w obniżaniu wymiaru zajęć z geografii przy każdej kolejnej reformie planów nauczania w szkołach różnych szczebli i typów. Sądzimy, że jedną z przyczyn obniżania się rangi geografii w szkole są wątpliwości dotyczące celów nauczania tego przedmiotu. Geografia należy w szkole do grupy przedmiotów ogólnokształcących. Jej treści mają służyć ogólnemu kształceniu i wychowywaniu młodego pokolenia. Tymczasem programy nauczania geografii projektowane były głównie z myślą o jak najszerszym zapoznawaniu uczniów z dorobkiem nauk geograficznych. Doprowadziło to do przeładowania programów materiałem nauczania, przerastającym percepcyjne możliwości uczniów i nie zawsze przydatnym z punktu widzenia celów kształcenia ogólnego. Według E. Ernsta (1979) rozwój nauk geograficznych w ostatnich dziesięcioleciach idzie w kierunku spekulacji hipotetyczno-dedukcyjnych, abstrakcji naukowych i coraz częściej osoby nie związanie profesjonalnie z geografią, a mające decydujący wpływ na wymiar tego przedmiotu w szkole, nie uświadamiają sobie celów nauczania geografii. Coraz częściej również uczniowie nie dostrzegają w niej ani poznawczych ani utylitarnych pożytków i nie bardzo chcą się w ten przedmiot angażować. W naszym przekonaniu szkolny program geografii nie może być głównie podporządkowany popularyzowaniu dorobku nauk geograficznych. Będziemy się starać uzasadnić tezę, iż nauczanie geografii powinno być przede wszystkim podporządkowane realizacji naczelnych celów kształcenia ogólnego w takim zakresie, do jakiego najbardziej są przydatne treści geograficzne. Wymaga to nowego podejścia do konstruowania programów i bardziej jednoznacznego formułowania celów nauczania geografii. We współczesnej dydaktyce podkreśla się wagę precyzyjnego określania celów kształcenia, które powinny być wyrażane w ujęciu operacyjnym (B.S. Bloom, 1956; R.H.Davis i in., 1983; Ch.Galloway, 1988; B.Niemierko, 1986). Operacjonalizacja powinna mieć - naszym zdaniem - szerokie zastosowanie przy formułowaniu celów nauczania geografii. Polskie szkolnictwo ma być poddane w nadchodzących latach zasadniczym reformom. Wyrażamy nadzieję, że przedstawione w pracy rozważania mogą być pomocne przy opracowywaniu nowych planów nauczania dla szkół różnych szczebli i typów, w których geografia znajdzie należne jej miejsce, oraz przy konstruowaniu nowych programów nauczania geografii. Nauczycielom geografii mogą one ułatwić refleksję nad sensem ich dydaktycznego wysiłku.