Badania odbioru prozy artystycznej w aspekcie dydaktycznym : zarys teorii badań, próby diagnozy

Abstract

Aby można było odczytać prezentowany pracę zgodnie z intencjami autora, niezbędne jest wyjaśnienie jej genezy, układu oraz celu. Nawiązuje ona wyraźnie do potrzeb dydaktycznych, jakie pojawiają się w pracy z uczniami reprezentującymi najbardziej masowy i najpowszechniejszy typ czytelnictwa, pragnie dostarczyć materiałów umożliwiających podejmowanie działań dydaktycznych, opartych o rozpoznanie potrzeb czytelniczych ucznia, jako źródła motywacji warunkujących w generalny sposób spontaniczne jego zachowania w kontakcie z prozą artystyczną. Tak określony cel wynika z doświadczeń nauczycielskich autora. Doświadczenia te przekonują, że brak nawiązania do tych najbardziej nieraz intymnych potrzeb powoduje swoistą "rytualizację" procesu dydaktycznego, grozi zakłamaniem, tworzy przepaść nie do przebycia między nauczycielem a uczniem. Doświadczenia wyniesione z praktyki znajdują oparcie we współczesnych teoriach dydaktycznych, które zgodnie z potrzebami oświaty powszechnej skupiają uwagę pedagogów na uczniu, zwracają uwagę na rolę wszelkiego rodzaju diagnoz ustalających wyjściowy poziom działań nauczyciela. Przeprowadzanie takich diagnoz w odniesieniu do odbiorcy literatury okazuje się jednak czynnością skomplikowaną, wymagającą pogłębionej refleksji metodologicznej opartej na dotychczasowym doświadczeniu badawczym. Czynnikiem, który taką refleksję inspiruje, a jednocześnie umożliwia, jest charakterystyczny zwrot w badaniach literackich. Polega on na próbach silniejszego związania tych badań z praktyką życia społecznego poprzez propozycje spojrzenia na procesy literackie z perspektywy odbiorcy. Najszerszą płaszczyzną integracji wysiłków badawczych nad procesami odbioru literatury stały się wreszcie badania nad kulturą, a w ich obrębie nad procesami społecznej komunikacji. Pozostała jednak do wykonania praca najważniejsza - a mianowicie należało zintegrować doświadczenia różnych dyscyplin, które wkraczały na tereny odbioru literatury, stworzyć podstawowy zespół pojęć, przydatnych do zastosowania przy dydaktycznym profilu badań i nie zamykających ich w ściśle ograniczonym kręgu problematyki dostrzeganej z perspektywy innych dyscyplin, zaproponować wreszcie metody badawcze. Taki jest właśnie drugi cel tej pracy. Oba te cele wyznaczają zasadę konstrukcyjną: praca składa się z dwóch części, z których pierwsza ma znaczenie fundamentalne, ponieważ formułuje zasadę wspomnianej integracji, sytuuje zaproponowane rozwiązania metodologiczne wobec tradycji dydaktycznej, proponuje i uzasadnia metody diagnostycznych badań nad odbiorem na tle panoramy dotychczasowych, wielokierunkowych badań nad odbiorem prozy artystycznej. Druga jest egzemplifikacją zastosowania tylko jednego z omawianych pojęć operacyjnych, a tym samym proponuje, by spojrzeć na procesy odbioru ze ściśle określonego punktu widzenia, stara się przy tym ukazać szerokie perspektywy badań, jeśli w ich obrębie zastosujemy inne jeszcze pojęcia i inne punkty widzenia. Wybór pojęcia postawy czytelniczej w badaniach, które stanowią w zamierzeniu autora pierwszy krok w poznawaniu mechanizmów odbioru prozy przez młodzież, ma swe uzasadnienie zarówno w tych potrzebach dydaktycznych, o których była mowa na wstępie, jak i w logicznej kolejności globalnego planu badań. Należało wpierw poznać podstawowe dyspozycje odbiorcze, potrzeby i oczekiwania czytelnicze warunkujące w generalny sposób zachowania młodego odbiorcy w kontakcie z prozą artystyczną, by można w dalszych etapach konkretyzować poczynione obserwacje, przy uwzględnieniu zróżnicowania zachowań czytelniczych, wynikającego z odrębności gatunków, stylów, konwencji itd. Decyzja taka pociągnęła za sobą konsekwencje metodologiczne. Podstawą pracy stały się z jednej strony dotychczasowe konstatacje poczynione w toku badań prowadzonych przez różne dyscypliny, z drugiej - analizy jakościowe dokumentów recepcji uzyskanych w toku własnych badań. Zrezygnowano natomiast z ujęć ilościowych, ponieważ nie wniosłyby one przy takim sprofilowaniu pracy informacji, mających istotne znaczenie zarówno dla teorii, jak i bezpośredniej praktyki szkolnej. Nie jest tu bowiem istotny ilościowy rozkład opisywanych zjawisk. Może on być zupełnie odmienny w konkretnych grupach uczniowskich i zmieniać się w zależności od różnych sytuacji warunkujących doświadczenia ucznia jako odbiorcy literatury, natomiast ważne wydaje się poznanie pewnych mechanizmów czytania prozy artystycznej, warunkowanych określonymi postawami i zawartymi w nich nastawieniami. Dane na temat tych mechanizmów stają się czynnikiem umożliwiającym formułowanie twierdzeń prakseologicznych silnie osadzonych w wynikach diagnozy, nauczycielowi zaś winny dać jaśniejszy, obraz ucznia jako odbiorcy dzieła literackiego, obraz o pewnym stopniu ogólności, który musi być "dookreślany" na podstawie obserwacji w codziennej praktyce. Czynność ta uzyskuje w oparciu o przedstawione materiały naukową podbudowę.