Kształtowanie pojęć społeczno-moralnych uczniów klas początkowych

Abstract

Wychowanie w szkole można sprowadzić do kształtowania postaw. Ujęcie wychowania w kategoriach postaw ukonkretnia ten proces i tworzy warunki zarówno do lepszego precyzowania programu wychowawczego, jak i oceniania jego rezultatów. Dlatego poznawanie prawidłowości kształtowania postaw za pośrednictwem kształtowania pojęć społeczno- moralnych może otworzyć nowe możliwości i perspektywy zastosowania wiedzy o tych procesach do programowania oddziaływań pedagogicznych na rozwój osobowości dzieci i ich funkcjonowanie. Inaczej mówiąc, kształtowanie pojęć ma znaczenie psychorozwojowe, intelektualne w procesie dydaktyczno-wychowawczym, ale kształtowanie specyficznych pojęć społeczno-moralnych ma też znaczenie ogólnorozwojowe, wychowawcze w zakresie przygotowania dzieci do życia społecznego, formowania ich postaw prospołecznych w zakresie interakcji. Wzrost zasobu rozumianych i stosowanych pojęć jest szczególnie niezbędny człowiekowi w epoce nie tylko „szoku przyszłości" - jak sugerował A. Toffler - lecz także szoku teraźniejszości, bowiem rozumienie i używanie takich pojęć w epoce burzliwych przemian może sprzyjać świadomemu udziałowi w tych przemianach. Warunkiem pełnego uczestnictwa w życiu społecznym jest władanie poprawną polszczyzną. Troska nauczycieli o sprawność językową może okazać się istotnym czynnikiem nawet wzrostu pozycji Polaków w kulturze światowej i jakości naszego bytu narodowego. Wychowywanie człowieka, kształtowanie jego postaw wobec otaczającej rzeczywistości jest głównym zadaniem procesu dydaktyczno-wychowawczego, którego realizatorem jest przede wszystkim nauczyciel. Dla dzieci w młodszym wieku szkolnym nauczyciel jest osobą bardzo znaczącą, co z jednej strony ułatwia mu oddziaływania wychowawcze, z drugiej jednak stawia go przed ogromną odpowiedzialnością. Okres wczesnoszkolny bowiem obok przedszkolnego jest fundamentalny w rozwoju osobowości człowieka. Szczególnie w tym okresie rozwoju dziecka działania nauczyciela powinny być gruntownie zaplanowane, przemyślane i konsekwentnie realizowane. Stwierdzenie to jest bardzo istotne, gdyż tylko nauczyciel dobrze przygotowany do zawodu może spełnić oczekiwania, jakie stawia przed nim społeczeństwo. Często okazuje się, że nawet studia akademickie nie przygotowują wystarczająco do optymalnego funkcjonowania nauczyciela klas I-III w szkole. Wydaje się, że braki w wiedzy i umiejętnościach nauczyciela dotyczą głównie zagadnień wychowania społeczno- moralnego, czyli kształtowania postaw społeczno-moralnych. Oczywiście, obowiązkiem nauczyciela jest samokształcenie, ciągłe poszerzanie i aktualizowanie swoich wiadomości. I tu powstaje konflikt potrzeb i możliwości. Nauczyciel, a zwłaszcza nauczyciel stawiający pierwsze kroki w pracy zawodowej nie ma dostatecznych warunków, aby wypracować własny mikrosystem wychowania. Na podstawie wyników badań empirycznych staramy się uzyskać odpowiedź na pytanie: czy zasób słownika ucznia, jego ocena zachowań społeczno-moralnych i uzasadnianie postępowania społeczno-moralnego zmienia się i w jakim stopniu pod wpływem kształtowania pojęć społeczno-moralnych na podstawie charakterystyki bohaterów legend. Zdając sobie sprawę z tego, że kształtowanie pojęć społeczno-moralnych ma wpływ na całą postawę społeczno-moralną, tj. wszystkie jej komponenty, w toku własnych badań empirycznych wykorzystano narzędzia zawierające takie wskaźniki, na podstawie których można wyciągnąć wnioski jedynie co do wiedzy społeczno-moralnej dziecka. O innych komponentach postawy można tylko snuć przypuszczenia, tymczasem jeszcze nieudokumentowane i nieudowodnione empirycznie. Praca składa się z trzech części. W pierwszej omówiono założenia teoretyczne dotyczące możliwości kształtowania pojęć, w tym pojęć społeczno-moralnych, dzieci w młodszym wieku szkolnym w aspekcie rozwoju ich mowy i myślenia oraz poziomu rozwoju moralnego. Założenia te dotyczą także funkcji pojęć w myśleniu i działaniu człowieka oraz metod ich kształtowania i środków, które możemy wykorzystać w tym procesie, ze szczególnym uwzględnieniem legendy, jako gatunku literatury dziecięcej. W części drugiej przedstawiono koncepcję własnych badań empirycznych, które miały dać odpowiedź na interesujące nas pytania badawcze, dotyczące zmian i wielkości tychże zmian w komponencie poznawczym postaw społeczno-moralnych zaistniałych pod wpływem kształtowania pojęć społeczno-moralnych na podstawie charakterystyki bohaterów legend. Część trzecia prezentuje analizę i interpretację rezultatów własnych badań empirycznych interesującego nas problemu. Całość pracy jest efektem zarówno studiów teoretycznych, polegających na doborze i studiowaniu literatury o interesującym nas zagadnienia, jak i empirycznych, polegających na intencjonalnym wprowadzeniu czynnika eksperymentalnego i zaobserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem. Tytuł pracy sformułowano nadrzędnie wobec studiów i badań własnych; pozostał on jednak adekwatny do treści tu zawartych, ponieważ studia nad literaturą przedmiotu i podmiotu wykonywano w ścisłym związku z etapem rozwoju dzieci w wieku młodszoszkolnym, a więc na drodze między heteronomią a anomią moralną. Zaś wykonywanymi badaniami zilustrowano charakterystykę rozwoju pojęć społeczno-moralnych tylko dzieci z klasy III. Pracę adresujemy do dwóch grup odbiorców: 1) studentów pedagogiki wczesnoszkolnej (i ewentualnie - przedszkolnej w odniesieniu do wychowania dzieci z grup starszych), 2) nauczycieli akademickich tych samych specjalności, którym niniejszy tekst może posłużyć do kierowania doskonaleniem wiedzy i umiejętności realizacji procesu wychowania przez studentów. Adresatami książki są też czynni nauczyciele troszczący się o rozwój zawodowy.