Demokratyczna transformacja w Serbii i Chorwacji w latach 1990-2010

Abstract

Nadrzędnym celem badawczym niniejszej rozprawy jest próba odpowiedzi na pytanie, czy w wyniku procesu demokratycznej transformacji systemy polityczne Republik Serbii

i Chorwacji stały się skonsolidowanymi systemami demokratycznymi lub czy możemy je uznać za systemy znajdujące się w fazie konsolidacji. Zastosowane w tytule rozprawy określenie demokratyczna transformacja (stanowiące synonim pojęcia demokratyzacja) jest rozumiane jako proces przemian, którego zasadniczy cel stanowi ustanowienie skonsolidowanego systemu demokratycznego, co odróżnia je od pojęcia transformacji, coraz częściej oznaczającego po prostu zmianę systemu politycznego z jednego w drugi, niekoniecznie demokratyczny.

Przez konsolidację demokracji rozumiem sytuację, gdy „demokracja staje się jedyną grą w mieście” (Adam Przeworski), a więc gdy instytucje (rozumiane w neoinstytucjonalnym duchu jako zbiory reguł determinujące zachowania aktorów politycznych) zaczynają odgrywać ważniejszą rolę niż wola tychże aktorów. Pojęcie demokracji jest stosowane zgodnie z koncepcją Roberta Dahla i oznacza demokrację liberalną (poliarchię). Często występująca w literaturze tranzytologicznej definicja proceduralna autorstwa Josepha Schumpetera jest uważana przez autorkę za zbyt wąską do analizy tego typu przemian.

Przedmiotem badań jest proces ewolucji systemów politycznych obu badanych krajów w latach 1990-2010, z systemu totalitarnego przez system quasi-demokratyczny - czy autorytarny w system demokratyczny. Do badań wykorzystano stworzoną w duchu dahlowskiej definicji teorię szerokiej grupy wyznaczników konsolidacji systemu demokratycznego, skonstruowaną przez niemieckiego badacza Wolfganga Merkla i upowszechnioną przez Klausa von Beyme. Według jej założeń (które szerzej analizuję w rozdziale teoretycznym), podjęłam się następnie próby zbadania poziomu konsolidacji osiągniętego przez systemy polityczne badanych państw w czterech płaszczyznach konsolidacji:

(1) konstytucyjnej-ustrojowej (obejmującej konsolidację podstawowych instytucji reprezentatywnych dla zasady trójpodziału władzy),

(2) reprezentacji interesów (obejmującej systemy wyborczy i partyjny),

(3) konsolidacji zachowań nieformalnych aktorów politycznych, a więc nieposiadających wyborczej legitymizacji (nazywanych często mianem sił sprzeciwu lub weto graczy) oraz

(4) konsolidacji społeczeństwa obywatelskiego.

Podstawowa przyjęta przeze mnie hipoteza badawcza zakłada, że badane reżimy znajdują się dopiero w fazie konsolidacji demokracji. Aby można było je uznać za skonsolidowane reżimy demokratyczne, konieczne jest wyeliminowanie rozziewu między regulacjami prawnymi (coraz częściej czyniącymi zadość demokratycznym regułom) a praktyką ich stosowania. Demokratyzację badaną z perspektywy neoinstytucjonalnej dopiero wówczas bowiem można uznać za zakończoną sukcesem, gdy instytucje zaczną w końcu odgrywać ważniejszą rolę niż wola tychże aktorów, czyli gdy demokracja nieformalna (jak ją określa Artur Wołek) zostanie zastąpiona formalną, podsumowaniu rozprawy zwracam uwagę na słabość instytucji funkcjonujących w obu krajach, jak również fakt, iż właściwie na każdym z poziomów konsolidacji wskazanych przez Merkla istnieją poważne braki. Przy czym - mimo istniejących uchybień, które wymieniam - należy uznać, iż stan procesu konsolidacji demokracji jest bardziej zaawansowany w Chorwacji. Podkreślam również, iż bardzo istotne znaczenie dla postępu demokratyzacji odgrywa czynnik zewnętrzny (często niedoceniany przez tranzytologów), przede wszystkim zaś aspiracje obu państw do członkostwa w Unii Europejskiej. Niejednokrotnie w pracy wskazywano, jak dużą rolę dla zmiany niedemokratycznych czy wręcz dyskryminujących przepisów odgrywały naciski, jakie na oba państwa wywierały instytucje europejskie.