Ludzie i idee socjalistyczne w Polsce
Streszczenie
Monografia zawiera szkice biograficzne wybitnych twórców i animatorów myśli i ruchu socjalistycznego w Polsce: Bolesława Limanowskiego, Jana W. Macharskiego, Feliksa Perlą, Augustyna Wróblewskiego, Władysława Gumplowicza, Zygmunta Żuławskiego, Bronisława Siwika, Mieczysława Niedziałkowskiego, Wiktora Altera, Adama Próchnika i Bolesława Drobnera. Przejawiali oni różne zainteresowania. Jedni więcej uwagi poświęcali zagadnieniom teoretycznym i ideowym ruchu, drudzy zaś preferowali działalność praktyczną. Większość z nich rozwijała marksistowski nurt myśli socjalistycznej, niektórzy znowu propagowali idee "socjalizmu patriotycznego", socjalizmu bezpaństwowego, anarchizmu i rewolucyjnego syndykalizmu. I choć ich wiele dzieliło, przede wszystkim różne założenia historiozoficzne i postawy polityczne, to jednak wszyscy dążyli do rozwiązania szczególnie skomplikowanych w warunkach polskich kwestii: naród - tradycja - socjalizm. Pragnęli ukazać socjalizm jako naturalny etap procesu dziejowego, w którym spełnić się miały ostatecznie odwieczne marzenia człowieka o ziszczeniu ideałów wolności i sprawiedliwości w każdej dziedzinie życia społecznego. Toteż odzyskanie niepodległości Polski i jej utrwalenie traktowali nie tylko jako niezbędny warunek realizacji ustroju socjalistycznego, lecz zadanie wynikające z samej istoty socjalizmu. W zaspokojeniu zaś aspiracji narodowych Polaków widzieli spełnienie się ogólnoludzkiej wartości - solidarności między ludźmi i narodami.
Dla przedstawicieli dominującego nurtu myśli socjalistycznej w Polsce - orientacji marksistowskiej - wspólne było przekonanie, że rozwój stosunków społecznych zmierza nieodwracalnie w kierunku uspołecznienia narzędzi produkcji, umożliwiającego urzeczywistnienie ideałów równości i sprawiedliwości społecznej. Zgodni oni byli także, iż w procesie owej zmiany społecznej niezbędne jest wykonywanie władzy państwowej przez proletariat i inne klasy pracujące. W propagowanej wizji socjalizmu podkreślali więc konieczność uspołecznienia podstawowych środków produkcji i wprowadzenia gospodarki planowej, zachowania swobód obywatelskich dla szerokich warstw społeczeństwa i społecznej kontroli nad administracją państwową, oparcia ustroju politycznego na zasadach parlamentarnego systemu rządów i wielopartyjnego systemu politycznego. Nie ograniczali przeobrażeń ustrojowych jedynie do sfery społeczno-gospodarczej. Sądzili, że powinny przejawić się również w przebudowie stosunków międzyludzkich na podstawie humanistycznej moralności. Rozważaniom polskich socjalistów-marksistów towarzyszyła - obca jednak twórczości K. Marksa - głęboka wiara w automatyzm przemian społecznych, tzn. iż zniesienie kapitalizmu spowoduje zanik wszelkich nierówności i sprzeczności pomiędzy ludźmi, likwidację wszelkich form ucisku i plag społecznych itd. Wszyscy zatem z prezentowanych twórców myśli i ruchu socjalistycznego wnieśli nieprzemijające wartości do polskiej i europejskiej kultury umysłowej.
Publikowane szkice, chociaż w wersji zmienionej wskutek ujednolicenia aparatu naukowego i znacznego skrócenia niektórych tekstów w stosunku do pierwotnie ogłoszonych na łamach krajowych pism naukowych, tworzą stosunkowo spójną całość. Prezentują najbardziej dojrzałe i oryginalne przemyślenia teorii socjalistycznej oraz praktyczne dokonania ruchu socjalistycznego. Pozwalają dostrzec główne kierunki doktrynalne myśli socjalistycznej w Polsce oraz ich różne interpretacje i kontynuacje w okresie od lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia aż po lata pięćdziesiąte naszego wieku.