Łemkowie i Romowie w Małopolsce w latach 1989-2008 : sytuacja społeczno-polityczna i prawna

Abstract

Łemkowie i Romowie w Małopolsce w latach 1989-2008 Sytuacja społeczno-polityczna i prawna

Słowa kluczowe w języku polskim: Łemkowie; Romowie; Cyganie; mniejszości narodowe; mniejszości etniczne; transformacja ustrojowa

Słowa kluczowe w języku angielskim: Lemkos; Romany; Gypsy; national minority; ethnic minority; political transformation

Charakterystyka pracy w języku polskim: Tematem rozprawy jest sytuacja społeczno - polityczna i prawna Romów i Łemków zamieszkujących na terenie obecnego Województwa Małopolskiego w latach 1989 - 2008. W rozprawie przedstawiłam procesy, które przyczyniły się do propagowania mniejszości etnicznych oraz ich awansu społecznego (zarówno na szczeblu rządowym, jak i samorządowym). Skupiłam się na najważniejszych problemach związanych m.in. z edukacją, zatrudnieniem i czynnikach społecznych (m.in. instytucjonalizacją życia Romów i Łemków) oraz procesach legislacyjnych. W rozdziałach pracy odpowiedziałam na kilka pytań, które uformowały główny cel badawczy:

1. Czy Romowie i Łemkowie pielęgnują swoje dziedzictwo kulturowe i duchowe, i w jaki sposób?

2. Jakie jest zaangażowanie wymienionych mniejszości w życie społeczności lokalnej?

3. Jakie są uwarunkowania społeczno-polityczne i prawne badanych mniejszości etnicznych?

Tak postawione pytania ogólne, wygenerowały dalsze problemy szczegółowe: 1. Jak powstaje świadomość przynależności do grupy?

2. Jak oddziałują stereotypy i uprzedzenia? 3. Jaką rolę spełniają samorząd i instytucje kultury i nauki? 4.

Jaką rolę pełni religia w zachowaniu tożsamości? 5. Jaka jest rola władzy państwowej w promowaniu mniejszości? 6. Jak przedstawia się instytucjonalizacja życia Romów i Łemków, ich edukacja po 1989 roku i jaki jest ich udział w życiu politycznym i społecznym kraju i regionu?

Badania oparłam o główne założenia socjologii regionu. Analizowałam czynniki zewnętrzne i wewnętrzne procesu przekształcania się zbiorowości regionalnej w społeczność, więzi społeczne i interakcje zachodzące między mieszkańcami. Istotne miejsce w badaniach zajęła kwestia tożsamości regionalnej i świadomości społecznej badanych mniejszości zamieszkujących region Małopolski. Współczesną formę uczestnictwa Romów i Łemków w życiu społeczeństwa, zakotwiczyłam w perspektywie badawczej zwanej etnometodologią. W rozprawie sięgnęłam także po dobrodziejstwa bogatego inwentarza nauk socjologicznych, historycznych, po teorię antropologiczną czy etnologię i nauki prawne. Powyższa perspektywa spowodowała, iż na omawiane mniejszości zamieszkujące obszar Małopolski spojrzałam z uwzględnieniem pluralizmu metodologicznego wpisanego w paradygmat wielokulturowości. Istotnym postulatem badawczym było wykrystalizowanie na użytek niniejszej pracy zwartej definicji mniejszości narodowej i etnicznej, jak również wpisanie omawianych mniejszości w kontekst kulturowo-historyczny dotyczący nie tylko Rzeczypospolitej Polskiej, ale również Unii Europejskiej. Postulat ten wpisuje się w politykę regionalną „Małych ojczyzn”. Podjęta problematyka badawcza może być określona mianem przywracania Małopolsce historycznej i kulturowej pamięci. Badania zachowują przez to swoją niezmienną aktualność. W pracy wykorzystałam bogatą literaturę przedmiotu, opracowania naukowe i artykuły z zakresu socjologii regionu, teorii mniejszości narodowych i etnicznych, przede wszystkim zaś szereg aktów prawnych, począwszy od ustaw i rozporządzeń na programach i raportach skończywszy.

W oparciu o badania socjometryczne i dane statystyczne oraz analizy socjologiczne zarysowałam modelową grupę romską i łemkowską, jak również zanalizowałam podstawowe różnice tych mniejszości. W ten sposób uzyskałam obraz nie tylko tego, jak w przestrzeni publicznej, kulturowej i gospodarczej one funkcjonują, ale jaki niosą potencjał dla wielokulturowej Europy.

Jedna ze wstępnych tez pracy brzmi: Historia oraz współczesna rzeczywistość społeczna oraz wzory organizacji społecznych są niejako zewnętrznymi, realnymi obiektami i czynnikami determinującymi budowę świata mniejszości etnicznych, nadając im specyficzny i niezmienny sens. Od poziomu jednostkowego (mikrospołecznego) do poziomu makrospołecznego i wice versa przebiega proces identyfikacji Romów i Łemków, jak również kształtowanie ich tożsamości narodowej i społecznej. Małopolska jako mikroregion odbija więc problemy mniejszości etnicznych w perspektywie makroregionu.

Małopolska to przede wszystkim teren autochtoniczny Łemków (historycznie zasiedlany już podczas tzw. kolonizacji wołoskiej w XII wieku), na którym odnajdują swoje kulturowe dziedzictwo i tożsamość. Z kolei dla Romów Małopolska jest terenem, na którym datuje się ich najwcześniejsze osadnictwo na ziemiach polskich (XV w. w Krakowie). Zestawienie Łemków

z Romami przynosi istotne walory w postaci analizy etnograficznej, socjologicznej i historycznej. Wielowątkowa analiza służyła wyodrębnieniu tożsamościowego i kulturowego statusu tych mniejszości. Z jednej strony, łączy obie mniejszości etniczne dążenie do wyrazistej autonomii, z drugiej zaś zbudowanie pomostu pomiędzy mniejszością a większością. Zestawienie Romów i Łemków opłaciło się jeszcze z dwóch powodów. Po pierwsze, zyskaliśmy świadomą ocenę tych mniejszości, nie obarczoną jednak stereotypami, po drugie zaś określiliśmy potencjał twórczy, ekonomiczny i kulturowy drzemiący w tych grupach społecznych. To, co łączy obie mniejszości etniczne, to trudna historia oraz dążenie do zachowania swojej tożsamości. Jest jeszcze jeden motyw. Obydwu tym mniejszościom etnicznym, w świetleUstawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym nie nadano statusu narodu. Tak ujęte w ramach ustawowych definicji dwie społeczności zamieszkujące Małopolskę z pewnością zasługują na baczniejszą uwagę i próbę odpowiedzi na pytanie, dlaczego polskie ustawodawstwo odmówiło im prawa do samookreślenia jako naród? Dlatego w pierwszym rozdziale podałam kilka definicji narodu oraz mniejszości etnicznej. Pod uwagę wzięłam wiele historycznych definicji. Określiłam warsztat pojęciowy ze szczególnym uwzględnieniem pojęć: naród, mniejszość narodowa i etniczna. Następnie dokonałam przedstawienia (z konieczności w zarysie) historii Romów i Łemków oraz kształtowania ich specyficznej tożsamości.

Zebrany materiał badawczy oraz analiza literatury przedmiotu posłużyły też do postawienia tezy, iż do przetrwania i utrwalenia tożsamości mniejszości romskiej i łemkowskiej przyczyniło się kilka istotnych czynników:

1. język jako fundament kształtowania tożsamości narodowej i etnicznej,

2. dziedzictwo kulturowe,

3. symbolika,

4. historyczny i autochtoniczny teren zamieszkania,

5. tradycja religijna (w oparciu o teorię modelu narodu Marka Waldenberga).

W przypadku społeczności romskiej ich status omawiam w odniesieniu do pojęcia transnarodowości (Glicka Schillera) i badanego coraz częściej zjawiska diaspory i migracji.

Badałam również edukację Romów i Łemków, zaangażowanie w promocję własnej kultury, zatrudnienie oraz typowe dla tych mniejszości problemy: wykluczenie społeczne, etykietyzacja, dostosowanie do wymogów gospodarki rynkowej, uwarunkowania historyczne. Ważne okazało się zbadanie problemu bezrobocia i niskiego poziomu edukacji wśród Romów, jak też przejawów dyskryminacji i niedostosowania społecznego tej grupy.

Istotną rolę odegrały badania ankietowe przeprowadzone w 2008 roku. Badania prowadziłam metodą analizy dokumentów, wywiadu, ankiety oraz obserwacji uczestniczącej. Analiza dokumentów dotyczyła sytuacji mniejszości w wybranych miejscowościach Małopolski (m.in. Gorlice, Czarna, Krynica, Hańczowa -Łemkowie; Nowy Sącz, Maszkowice, Kraków - Romowie).

The subject of the dissertation is the social, political and legal situation of the Romani and the Lemko people inhabiting the territory of the present-day Malopolska Region in the years 1989-2008. In the dissertation the author presents the processes which have contributed to the promotion of ethnic minorities as well as their social advancement (both on the level of the central government and that of the local authorities). Emphasis has been laid on the most important issues associated, among others, with education, employment, social factors (among others, institutionalization of the life of the Romani and Lemko population) as well as on legislative processes. In the individual chapters of the dissertation, the author tries to provide answers to a few fundamental questions which have formed the central research objective, namely:

1. Whether the Romani and the Lemkos nurture their cultural and spiritual heritage and if so, in what way?

2. What is the involvement of the above minorities in the life of the local community?

3. What are the social, political and legal conditionings of the above ethnic minorities?

The above-mentioned general queries have generated further, more specific issues, such as:

1. What factors contribute to the shaping of an awareness of belonging to a group?

2. What is the role of stereotypes and prejudices?

3. What roles are played by the local government as well as by the cultural and educational institutions?

4. What role is played by religion in the process of the preservation of ethnic identity?

5. What is the role of state authorities in promoting ethnic minorities?

6. What is the level of the institutionalization of the life of the Romani and Lemko population, their

educational status after 1989 and what is the degree of their participation in the social and political life of

the country and the region?

The research was based mainly on the principles of the sociology of the region. Both the external and internal factors of the process of transformation of the regional community into a society, the social bonds and interactions between the inhabitants had been analyzed. The issue of regional identity and social awareness of the researched minorities inhabiting the Malopolska Region had occupied an important place in the research. The contemporary form of participation of the Romani and Lemko population in the life of the society has been anchored in the research perspective known as ethnomethodology. In the dissertation the author also took advantage of the benefits of a large inventory of sociological and historical sciences, including the anthropological theory and ethnology as well as the legal sciences. The above perspective allowed the author to analyze the above-mentioned ethnic minorities taking into consideration the methodological pluralism which is inscribed in the paradigm of multiculturalism. One of the important research postulates was the creation of a coherent definition of a national and ethnic minority for the purpose of the above dissertation, as well as inscribing the analyzed minorities into the cultural and historical context which would concern not only the Republic of Poland, but the entire European Union. The above postulate fits in with the regional policy of the so called “little homelands”. The particular analyzed research problem may be defined as restoring to Malopolska its historical and cultural memory. Thanks to it the study retains its immutable topicality. In the study, the author made use of a rich literature of the subject, as well as of various academic papers and articles relating to the sociology of the region, the theory of national and ethnic minorities, and above all a number of legal acts, beginning with laws and directives and ending with programs and reports.

On the basis of sociometric research as well as statistical data and sociological analyses, model Romani and Lemko groups had been characterized and the fundamental differences between these two minorities had been presented. In this way, the author had been able not only to create an image of how the two groups function in the public, cultural and economic space, but also to show what potential they carry for multicultural Europe.

One of the preliminary hypotheses of the dissertation is that: the history and contemporary social reality as well as the paradigms of social organizations are, as it were, external, real entities and factors determining the structure of the world of ethnic minorities, endowing them with their specific and immutable sense. The process of identification of the Romani and Lemko population as well as that of the formation of their national and social identity evolves from the individual (micro-social) to the macro-social level and vice versa. Therefore, as a micro-region. Malopolska reflects the problems of ethnic minorities in the perspective of the macro-region.

Malopolska is above all an autochthonous territory of the Lemkos (historically, it was settled by them already during the so called Vlach colonization in the 12th c.) where they are able to trace back their cultural heritage and identity. In turn, for the Romani population, Malopolska is a region where their earliest settlement on Polish territories was recorded (15th c. in Krakow). The juxtaposition of the Lemkos with the Romani population reveals some valuable facts in the shape of ethnographic, sociological and historical analyses. A multi-layered analysis has served to distinguish the identity as well as the cultural status of the above minorities.

On the one hand, both ethnic minorities share a striving to a clear-cut autonomy, and on the other, they desire to build a bridge between their particular minority and the majority. The juxtaposition of the Romani and the Lemko minorities has proved beneficial for two other reasons. Firstly, we have acquired a conscious evaluation of these minorities which is unburdened with stereotypes and secondly, we have defined the creative, economic and cultural potential which is dormant in these two social groups. What joins the two ethnic minorities is their difficult past and a striving to preserve their own identity. There is still one more common feature. In the light of the Act of the 6 January 2005 Concerning National and Ethnic Minorities and One Regional Language, none of the two ethnic minorities have been granted the status of a nation. The two thus defined communities inhabiting the Malopolska province, no doubt deserve a more careful analysis and an attempt to answer the question why the Polish legislative system has refused them the right to self-determination as nations? That is why in the first chapter of the dissertation a few definitions of the nation and ethnic minority have been quoted, including a number of historical ones. Basic concepts occurring in the study have been defined, with particular emphasis being laid on the concepts of: a nation as well as national and ethnic minority. Subsequently, outlines (by necessity brief) of the history of the Romani and Lemko communities and of the process of the shaping of their speci fic identities have been added.

The gathered research material and the analysis of the available literature upon the subject have also contributed to putting forward a hypothesis that a number of important factors have contributed to the survival and preservation of the Romani and Lemko minorities. Among them, there are factors such as:

1. Language as the foundation of shaping the national and ethnic identity,

2. Cultural heritage,

3. Symbolism,

4. Historical and autochthonic zone of residence,

5. Religious tradition (on the basis of Marek Waldenberg’s model of a nation).

In the case of the Romani community, its status has also been discussed with reference to the concept of transnationalism (Click Schiller) and the more and more frequently studied phenomenon of the diaspora and migration.

The issue of education of the Romani and Lemko communities as well as their involvement in the promotion of their own culture, their employment status and problems which are typical of these minorities, including issues such as: social exclusion, labeling, the level of adjustment to market economy, historical conditionings, have also been researched. What proved especially important was the analysis of the problem of unemployment and the low level of education among the Romani population, as well as the symptoms of discrimination and social maladjustment of this group.

An important role was also played by the questionnaire surveys which were conducted in the year 2008. The surveys were conducted by means of the methods of document analysis, interviews, questionnaires and participatory observation. The analysis of the documents concerned the situation of the minorities in selected towns and villages of the Malopolska province (among others, in Gorlice, Czarna, Krynica, Hańczowa -Lemkos; Nowy Sącz, Maszkowice, Kraków -the Romani community).